Katyń

„Modliliśmy się o rychłą budowę polskich wojennych cmentarzy. Ile trudu, przeciwności trzeba było pokonać w czasie tych dziesięciu lat, wiedzą tylko ci, którym dziś z serca możemy podziękować.”

W imieniu Rodzin Katyńskich dr Ryszard J. Rudziński. Z przemówienia wygłoszonego 28 lipca 2000 roku podczas uroczystości otwarcia Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu.

Wraz z opublikowaniem 13 kwietnia 1990 roku przez Agencję TASS oświadczenia władz Związku Sowieckiego „o bezpośredniej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską Berii, Mierkułowa i ich pomocników” pojawiła się szansa na należyte i godne upamiętnienie ofiar. Rodziny i bliscy zamordowanych skupieni w Federacji Rodzin Katyńskich podjęli uchwałę o budowie w Katyniu Polskiego Cmentarza Wojennego. Postulat ten stał się podstawą, jak się okazało, długich i żmudnych negocjacji władz Rzeczypospolitej Polskiej z rządem Federacji Rosyjskiej.

Budowę cmentarza poprzedziły przeprowadzone przez polskich ekspertów prace pomiarowo-sondażowe, badania geodezyjne i kartograficzne oraz ekshumacja szczątków ofiar. Całość prac organizowała i koordynowała kierowana przez Andrzeja Przewoźnika Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (ROPWiM). Prowadzone w latach 1994¬-1995 w Lesie Katyńskim przez specjalistów pod kierownictwem prof. Mariana Głoska prace sondażowo-ekshumacyjne udowodniły bezsprzecznie, że w masowych grobach znajdują się szczątki polskich żołnierzy zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 roku. Wykonane precyzyjne pomiary geodezyjne terenu pozwoliły na przygotowanie dokumentacji niezbędnej do rozpisania konkursu na projekt zagospodarowania przestrzennego terenu cmentarza w Katyniu.

Po latach starań i dyplomatycznych zabiegów 25 marca 1995 roku w Smoleńsku podpisano dokument umożliwiający budowę w Katyniu polskiego cmentarza. W czerwcu 1995 roku, w pięćdziesiątą piątą rocznicę Zbrodni Katyńskiej, prezydent RP Lech Wałęsa wmurował akt erekcyjny i poświęcony przez papieża Jana Pawła II kamień węgielny pod budowę w Katyniu Polskiego Cmentarza Wojennego.

Rozpisany przez ROPWiM otwarty konkurs na projekty zagospodarowania przestrzennego terenów cmentarzy w Katyniu, Miednoje i Charkowie wygrał zespół kierowany przez artystę rzeźbiarza Zdzisława Pidka z Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku i Andrzeja Sołygę z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

W latach 1998-1999 w wyniku przetargu, wyłoniono wykonawców cmentarza. Prace ziemne i budowlane wykonały polskie firmy: Budimex S.A. wraz z podwykonawcą firmą Energotechnika Sp. z o.o. z Knurowa. Wytworzeniem elementów wystroju rzeźbiarskiego cmentarza, ich dostawą i montażem zajęło się konsorcjum Budimex S.A. Metalodlew S.A. z Krakowa. Dzwon wykonała Odlewnia Dzwonów Janusz Felczyński i S-ka z Przemyśla.

W kwietniu 1999 roku ROPWiM otrzymała od władz rosyjskich prawo dysponowania terenem pod budowę cmentarza oraz zgodę na jego budowę. Miesiąc później ruszyły prace budowlane. 28 lipca 2000 roku, w ramach obchodów upamiętniających 60. rocznicę Zbrodni Katyńskiej, uroczyście otwarto i poświęcono Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu. Patronat nad budową cmentarzy katyńskich i uroczystościami sprawował prezes Rady Ministrów prof. Jerzy Buzek.

Jak napisał Andrzej Przewoźnik: „Moment ten w symboliczny sposób wieńczy długą i ciernistą drogę do cmentarza w Lesie Katyńskim. Miejsce to przyciąga i będzie przyciągać uwagę i myśli Polaków z całego świata złączonych wspólnym bólem po stracie najbliższych”.

Na podst. A. Przewoźnik, Cmentarz w Katyniu, (w:) Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2000.
Przygotował: MW

„Jako duchowny, chcę prosić o jedno: niech nad mogiłami będzie postawiony krzyż.”

Prymas Józef Glemp

W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Kościół katolicki wspierał walkę o prawdę o Zbrodni Katyńskiej. Starania te stanowiły ważny element walki z totalitarnym reżimem. To w kościołach umieszczano tablice i odprawiano nabożeństwa żałobne ku czci ofiar Zbrodni. Tam też organizowano wystawy, prelekcje, na których domagano się należytego upamiętnienia ofiar oraz ukarania sprawców. Na cmentarzach powstawały pierwsze pomniki katyńskie, a w powiązanych z Kościołem wydawnictwach ukazywały się zakazane przez cenzurę publikacje o Zbrodni. Zaangażowani w tę sprawę księża stawali się ofiarami represji, a nawet przypłacali to życiem.

W 1988 roku na obchody Tysiąclecia Chrztu Rusi do Rosji udał się prymas Polski Józef Glemp i podczas oficjalnego spotkania z ministrem Rady ds. Religii przy Radzie Ministrów ZSRS Konstantinem Charczewem poruszył kwestię Katynia. „Tłumaczyłem mu, że dla nas wciąż bolesną sprawą jest Katyń, dlatego jeśli chcemy poprawnych stosunków między naszymi krajami, trzeba powiedzieć prawdę o tej zbrodni i cofnąć twierdzenia, że to sprawa hitlerowców. Powiedziałem mu wtedy: Jako duchowny, chcę prosić o jedno: Niech nad mogiłami będzie postawiony krzyż. Widziałem, jak minister się skonsternował. »Krest? - mówicie? Tolka krest. Da! Można. Będziecie mogli postawić krzyż. To proste, da się załatwić«”.

Po powrocie do Polski prace nad postawieniem krzyża w Lesie Katyńskim prymas zlecił ks. Lucjanowi Święszkowskiemu. Zgoda Moskwy sprawiła, że bez przeszkód udało się uzyskać niezbędne zezwolenie i załatwić wszelkie formalności. Umieszczona na nim inskrypcja głosiła „W tym miejscu będzie wzniesiony krzyż upamiętniający śmierć polskich oficerów”. Gotowy, mający pięć i pół metra wysokości krzyż poświęcił prymas Glemp.

Przewieziony z Warszawy ciężarówką marki STAR A-200 – należącą do warszawskiego seminarium duchownego – został postawiony w Lesie Katyńskim 1 września 1988 roku w obecności przedstawicieli Ambasady Polskiej w Moskwie i duchowieństwa prawosławnego z soboru smoleńskiego. Stanął pomiędzy dwoma płytami pomnika głoszącymi w języku polskim i rosyjskim kłamliwą treść „Ofiarom faszyzmu – oficerom polskim, rozstrzelanym przez hitlerowców w 1941 roku”…

Musiały minąć kolejne dwa lata, by władze sowieckie przyznały się do popełnienia Zbrodni Katyńskiej i następnych dwanaście, by prymas Polski Józef Glemp podczas mszy świętej z okazji poświęcenia Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu mógł powiedzieć te słowa:

„Przysypani w tych dołach oficerowie po sześćdziesięciu latach odrodzili się w naszej pamięci. Pozostaną nad nimi mogiły uporządkowanego cmentarza, świadczące o pamięci i miłości najbliższych i wszystkich współbraci w następnym pokoleniu”.

Na podstawie: Milena Kindziuk, Kardynał Józef Glemp. Ostatni taki Prymas, Świat Książki, Warszawa 2010.

Urodził się 4 stycznia 1895 roku w Milatyczach niedaleko Lwowa. Był synem Mariana i Marii z d. Wantałowicz. Miał pięcioro rodzeństwa, w tym brata Kazimierza, kapitana artylerii Wojska Polskiego. Studiował w szkole podchorążych w Bełchatowie oraz w Wyższej Szkole Oficerskiej. Podczas I wojny światowej wstąpił do Legionu Wschodniego, a następnie został przymusowo wcielony do Armii Austro-Węgier, skąd zdezerterował. W 1915 roku został ranny pod Monte Sabotino. W 1916 roku wstąpił do Legionów Polskich. Po kryzysie przysięgowym należał do Polskiego Korpusu Posiłkowego. Po zakończeniu wojny zamieszkał we Lwowie.

Podczas walk o Lwów jako podchorąży walczył w 5 Pułku Piechoty Legionów Polskich. Od połowy 1919 roku przydzielony do armii gen. Hallera. W okresie wojny polsko-bolszewickiej brał udział w wyprawie kijowskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym służył w 9 Dywizji Piechoty, początkowo w Łukowie, a następnie w Brześciu. 1 maja 1923 roku został awansowany do stopnia kapitana WP. Dziewięć lat później awansował do stopnia majora piechoty WP. W 1938 roku został przeniesiony do 57 Pułku Piechoty do Poznania, gdzie doczekał wybuchu wojny. Za swoje zasługi wojskowe został odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych, Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari i Srebrnym Krzyżem Zasługi.

Po wybuchu II wojny światowej i napaści sowieckiej na Polskę dostał się do niewoli w Tarnogrodzie 28 września 1939 roku. Dwa dnia później dotarł do Wołoczysk, jenieckiego punktu zbornego NKWD. 5 października trafił do obozu jenieckiego NKWD w Putywlu, a 3 listopada 1939 roku został przetransportowany do obozu kozielskiego, gdzie spotkał swojego brata Kazimierza. Adam Solski w Kozielsku został komendantem jednego z bloków. Rodzina majora, żona Anna z d. Trojanowska (zwana w pamiętnikach majora Danką) i jego córka Ewa, po 1 września 1939 roku uciekły z Poznania do Lwowa. Po wkroczeniu wojsk sowieckich przedostały się do Warszawy.

Major Solski pozostawił po sobie jeden z najbardziej szczegółowych dzienników, który prowadził od dostania się do sowieckiej niewoli, aż niemal do ostatnich minut przed egzekucją w Lesie Katyńskim. Dziennik odnaleziono przy jego ciele 24 kwietnia 1943 roku podczas niemieckich ekshumacji, a po wojnie często był cytowany w Radiu Wolna Europa.

7 kwietnia 1940 roku mjr Solski został odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Jego nazwisko figuruje na liście wysyłkowej nr 015/2 z 5 kwietnia 1940 roku pod numerem N-413-41-2159. W swoim dzienniku w tym dniu zanotował: „Po rewizji, o godzinie 16.55 (nasz polski czas 14.55) opuściliśmy mury i druty obozu Kozielsk. Wsadzono nas do wozów więziennych. Takich wozów, jakich w życiu nie widziałem, [mówią], że 50% wagonów w CCCR spośród osobowych, to wozy więzienne”. Wiadomo, że major Solski opuścił obóz wraz z trzema generałami, Minkiewiczem, Smorawińskim i Bohaterewiczem, i został zamordowany 9 kwietnia 1940 roku. Ostatni wpis z 9 kwietnia brzmi: „Piąta rano. Od świtu dzień rozpoczął się szczególnie. Wyjazd karetką więzienną w celkach [straszne!]. Przywieziono [nas] gdzieś do lasu; coś w rodzaju letniska. Tu szczegółowa rewizja. Zabrano [mi] zegarek, na którym była godzina 6.30 (8.30). Pytano mnie o obrączkę, (…). Zabrano ruble, pas główny, scyzoryk (…)”. Kilka minut później mjr Solski został zamordowany strzałem w potylicę z bliskiej odległości. Brat Kazimierz został zamordowany w Katyniu około tygodnia później, najprawdopodobniej 17 kwietnia 1940 roku.

5 października 2007 roku mjr Adam Solski został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika Wojska Polskiego.

Przygotował: KŁ

Urodził się 4 marca 1899 roku w Racławówce niedaleko Rzeszowa. Był synem Tomasza i Zofii z d. Gubernat i miał szóstkę rodzeństwa. Jego brat, Jan był pułkownikiem dyplomowanym Wojska Polskiego i lekkoatletą, czterokrotnym mistrzem Polski. Od marca 1917 roku do końca I wojny światowej służył w Armii Austro-Węgierskiej. W 1918 roku ukończył także Szkołę Oficerów Rezerwy w Ołomuńcu. Brał udział w walkach o Lwów podczas konfliktu polsko-ukraińskiego oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. Stacjonował głównie we Lwowie. Ukończył Szkołę Podchorążych Artylerii w Poznaniu w 1921 roku. W tym samym roku awansował do stopnia porucznika Wojska Polskiego. Rok później otrzymał świadectwo dojrzałości kończąc gimnazjum w Toruniu. Ukończył wiele kursów i szkoleń, m.in. w Centralnej Wojskowej Szkole Gimnastyki i Sportów.

W 1929 roku rozpoczął trzyletni kurs Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie, gdzie następnie do 1938 roku pracował jako wykładowca lekkoatletyki. Równocześnie wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki na Wydziale Mechaniki. Łączył karierę sportową z wojskową. W 1922 i 1926 roku wygrywał mistrzostwa Polski w pchnięciu kulą, a w latach 1926–1927 i 1929 był mistrzem Polski w rzucie dyskiem. W obu tych dyscyplinach był wielokrotnym rekordzistą Polski. W 1928 roku wziął udział w Letnich Igrzyskach Olimpijskich w Amsterdamie. Był także cenionym trenerem personalnym kadry lekkoatletycznej na Olimpiadę w Los Angeles w 1932 roku, autorem wielu artykułów o tematyce sportowej i współautorem podręczników sportowych. Na początku lat 30. wydał (jako współautor) podręcznik o nauczaniu lekkoatletyki „Zasady nauczania lekkiej atletyki”, który był pierwszą publikacją tego typu w Polsce.

Przed wybuchem II wojny światowej udał się do Włodzimierza Wołyńskiego, gdzie otrzymał przydział do 27 Pułku Artylerii Lekkiej Wojska Polskiego. Około 20 września 1039 roku dostał się do niewoli sowieckiej. Jego żona Maria otrzymała od niego dwa listy z punktu zbornego NKWD w Szepietówce oraz z obozu NKWD w Kozielsku. 15 kwietnia 1940 roku został odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Jego nazwisko figuruje na liście wysyłkowej nr 029/1 z 13 kwietnia 1940 roku pod numerem N-469-79-1927. Został zamordowany w Katyniu między 16 a 17 kwietnia 1940 roku. Po odkryciu mogił w Lesie Katyńskim jego ciało zostało ekshumowane 13 maja 1943 roku.

Pośmiertnie 5 października 2007 roku kpt. Józef Baran-Bilewski został awansowany do stopnia majora Wojska Polskiego.

Przygotował: KŁ

Urodził się 18 sierpnia 1896 roku w Krakowie. Był synem Tadeusza i Marii z d. Buratowskiej. W czasie I wojny światowej zdał przedwczesną maturę i czynnie uczestniczył w walkach zbrojnych. W 1915 roku rozpoczął studia medyczne w Krakowie, które kontynuował z licznymi przerwami. Należał do paramilitarnych organizacji niepodległościowych – Drużyn Podhalańskich oraz Związku Strzeleckiego. Wstąpił do Legionów Polskich i wziął udział m.in. w bitwie pod Krzywopłotami, gdzie został ranny. W 1916 roku przed rozformowaniem wystąpił z Legionów i do Polskiej Organizacji Wojskowej, a w listopadzie 1918 roku do Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a w 1921 roku został oddelegowany z wojska do ukończenia studiów medycznych. W 1925 roku uzyskał stopień doktora wszechnauk lekarskich ze specjalizacją anatomii patologicznej na Uniwersytecie Warszawskim. Rozpoczął pracę w Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (CWS) w Warszawie, które było ośrodkiem szkolenia medycznego kadr WP. Zajmował tam stanowiska wykładowcy, asystenta, a później kierownika pracowni anatomopatologicznej. Pracował także w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, gdzie pełnił obowiązki kierownika Zakładu Patologii. Zajmował się badaniami nad komórkami nowotworowymi, a w latach 30. prowadził przychodnię przeciwgruźliczą. W 1927 roku uzyskał stopień kapitana lekarza WP, a w 1934 roku majora lekarza. W 1931 roku został odznaczony Krzyżem Niepodległości, a w 1937 roku Złotym Krzyżem Zasługi.

Kaliciński specjalizował się także w zabiegach balsamowania zwłok. 12 maja 1935 roku podjął się najważniejszego takiego zabiegu w swojej karierze, tego dnia zmarł bowiem marszałek Józef Piłsudski. Wraz z dr. Józefem Laskowskim wyjęli oni serce i mózg marszałka. Mózg został złożony do formaliny, a 21 maja 1935 roku w Pałacu Belwederskim przekazany na ręce prof. Maksymiliana Rosego, dyrektora Polskiego Instytutu Badań Mózgu przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Kaliciński wykonał także sekcję zwłok marszałka oraz czynności balsamujące.

Po wybuchu II wojny światowej wraz z całą kadrą CWS ewakuował się na wschód, gdzie dostał się do sowieckiej niewoli. Do obozu NKWD w Kozielsku trafił prawdopodobnie w grudniu 1939 roku. Był znaną osobistością w obozie. Jan Zienkiewicz, lekarz, który również przebywał w Kozielsku, zapisał w swoim notatniku odnalezionym podczas ekshumacji w Katyniu w 1943 roku, że często opowiadał o balsamowaniu zwłok Piłsudskiego.

W dniach 7-9 kwietnia 1940 roku Kaliciński został odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Figuruje na liście wysyłkowej nr 017/2 z 5 kwietnia 1940 roku pod numerem N-423-10-3444. Został zamordowany w Katyniu między 9 a 11 kwietnia 1940 roku. Miał żonę i dwójkę dzieci, córkę Małgorzatę oraz syna Kajetana.

W trakcie niemieckich ekshumacji w Katyniu w 1943 roku został zidentyfikowany przez, członka Komisji Technicznej Polskiego Czerwonego Krzyża, dr. Mariana Wodzińskiego, którego Kaliciński był znajomym. Wspomniał o nim w swoich zeznaniach przed wojskowym sądem polowym w Meppen Iwan Kriwoziercew, rosyjski chłop mieszkający niedaleko Lasu Katyńskiego: „Rozmawiałem także z członkami Polskiego Czerwonego Krzyża. Pamiętam, że raz, jak wyjęto jednego trupa, Polacy, jak zobaczyli jego dokument, zaczęli coś dużo między sobą mówić, ja usłyszałem coś, jak mówili »Piłsudski«. To mnie zaciekawiło, podszedłem bliżej i zapytałem, co się stało. Wtedy mi pokazali dokumenty i powiedzieli, że znaleźli trupa osobistego lekarza Piłsudskiego”.

5 października 2007 roku dr mjr Wiktor Kaliciński został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika WP.

Przygotował: KŁ

„Jest tu w obozie lotniczka – dzielna kobieta, już czwarty miesiąc znosi razem z nami wszelkie trudy i niewygody niewoli, a trzyma się wzorowo.”

Mjr dypl. Kazimierz Szczękowski o Janinie Lewandowskiej

„Śledzie i ryby. Zakaz śpiewania kolęd. Dziwny nerwowy ruch i przygotowania. Transport dwudziestu kilku. Wigilia, życzenia sałatka.”

Ppor. rez. Bronisław Wajs, Pamiętniki znalezione w Katyniu, Wrocław 1990

„Czynnikiem niezmiernie podnoszącym wielu jeńców na duchu było rozwinięte życie religijne. W Kozielsku mieliśmy szereg kapelanów wojskowych. Ponieważ wszyscy byli w mundurach, więc dopiero z biegiem czasu władze zorientowały się, że to nie byli regularni oficerowie. Ponieważ wszelkie wspólne modlitwy były surowo zakazane, nabożeństwa nabierały charakteru katakumbowego.

Księża odprawiali msze święte w różnych zakamarkach starych cerkwi, lub nawet gdzieś w suterynach, a potem rozdawano komunię świętą w postaci chleba pszenicznego, pochodzącego z racji obozowych. We wszystkich też blokach był zachowany zwyczaj wieczornej modlitwy, odprawianej w postaci trzyminutowej ciszy. Gdy około godziny dziewiątej wieczorem z jakiegoś ciemnego kąta lub z chóru cerkwi, przerobionej na barak więzienny, rozbrzmiewał władczy głos: »Zarządzam trzyminutową ciszę«, zamierały wszystkie rozmowy i ustawał wszelki ruch. Każdy pozostawał na miejscu, gdzie ten głos go zastał. Spowiedź odbywano przeważnie w czasie spacerów po podwórzu obozowym. Jeżeli się więc widziało jakiegoś oficera, spacerującego pod rękę z jednym z księży, można było uważać, że przystępował on w ten sposób do sakramentu pokuty. Było sporo wypadków, że ludzie, którzy nie zaliczali się przed wojną do praktykujących katolików, odbywali teraz spowiedź z całego życia i przystępowali do komunii świętej. (…)

W dzień wigilijny 1939 roku aresztowano i wywieziono wszystkich księży, zarówno rzymskokatolickich, jak prawosławnych i protestanckich. (…). Fakt, że właśnie okres świąt Bożego Narodzenia wybrano dla rozprawy z księżmi, miał znaczenie symboliczne i sprawił przygnębiające wrażenie na jeńcach kozielskich. ”

Stanisław Swianiewicz, W cieniu Katynia, Warszawa 1990

„Godz. 19. Wilia, za godzinę jemy kolację. Obecnie granda idzie do Karola ale przez okno, bo nie puszczają. Ja już byłem. Nastrój – no – na ogół smutek, jakże ma być inaczej. Granda składa sobie nawzajem życzenia. Ja odwiedziłem już wszystkich bliższych znajomych. Od godz. 16.30 zbierają transport. – policja – żandarmi, księża, itp. w ogóle zamieszanie. Czort wie dokąd ich wywożą. Obecnie trzymają ich w kinie i naturalnie szczegółowo rewidują. Ciekawe czego oni szukają u ludzi, których trzymali już 3 miesiące i których już tyle razy obszukiwali. Jednak ci biedacy mają gorszą aniżeli my Wilię. Tak i cóż ci wszyscy moi staruszkowie, Stasia, kiedyż się zobaczymy? Zasyłam Wam moje życzenia (…) U nas wieczerza zapowiada się, no nie wiem jak to nazwać – mamy naturalnie gdzie usiąść – stół nakryty białym obrusem (obcięty siennik Zygmunta R), choinka miniaturowa, będą śledziki i ryba ze śniadania, herbata, chleb, oczywiście opłatek. Ten ostatni otrzymaliśmy zdaje się z II bloku. Granda wróciła od Karola – zaczynamy przygotowania. Niedz. Godz. 22.30 – (…) Wczorajsza Wilia minęła u nas dobrze. Nastrój nawet doskonały. Podział opłatkiem, ryba, śledzik z cebulą, herbatka, chleb. – Kolędy, pogawędka. Był i Kisiel – major – pogawędziliśmy i spaty. ”

Ppor. rez. Włodzimierz Wajda, Pamiętniki znalezione w Katyniu, Wrocław 1990

„W głównym pomieszczeniu – w zniszczonej cerkwi, to jest we wspomnianym „grobowcu indyjskim”, zwykle o godzinie dziewiątej słychać było rozkaz: „Rozpoczynamy trzyminutową ciszę”. Wtedy w naszym ulu nagle robiło się cicho. Można było słyszeć oddechy. Tę ciszę szanowali wszyscy – wierzący i niewierzący, katolicy i Żydzi. Wiedziałem na pewno, że w „wielkim Kozielsku” księża odprawiają Mszę świętą. (…) Msza święta odprawiała się w największej tajemnicy w jednym bloku, ze strażami na zewnątrz budynku. Kielichem była szklaneczka, pateną spodeczek. Hostia z mąki podkradzionej z kuchni.

Z winem to dłuższa historia, bo kilka garści rodzynek otrzymałem za spodnie, które spodobały się bojcowi. Z tych rodzynek było wino. Jak to zrobiono, nie wiem – moim zadaniem było zdobyć rodzynki. Z mąką również nie było najłatwiej, ale miałem też związane z tym duże przeżycie. Otóż po godzinie ciszy nocnej, kiedy już nie było wolno opuszczać baraku (groziło zastrzelenie, aresztowanie), poszedłem do kuchni, która była położona pośrodku naszego skitu. Walę do drzwi. Otwiera zdumiony Wańka (tak nazywaliśmy naszego kucharza) i pyta, czy ja zwariowałem, co mnie przyniosło do kuchni. Mówię, że mój kolega jest chory, potrzebuję gorącej wody – »kipiatku« – i trochę mąki. Grzecznie się odezwał, czego zwykle nie czyniono, i powiedział: »Przyjdź za pół godziny, przygotuję coś dla twego towarzysza«. Wróciłem, a on rzeczywiście »coś« przygotował – to znaczy napełnił manierkę »kipiątkiem« i dał mi zawiniątko – bliny smażone. Ale nie dał mi mąki, więc mówię: »Daj mi mąkę« – »A po co?« – »Chcę zrobić opłatki«.

Powiedziałem to po polsku, bo nie wiedziałem, jak jest po rosyjsku opłatek. Oczy mu się jakby zaświeciły, zatrzymał się przez chwilę, po czym bez słowa przyniósł mąkę. Potem wyszedł ze mną na dwór i prosił, żebyśmy usiedli na schodach. Patrzyliśmy przed siebie, był już śnieg i panowała cisza, którą tylko śnieg dać może. Zapytał po rosyjsku: »Ty Polak?« Odpowiedziałem: »A kim, myślisz, mogę być? Tylko Polakiem«. Chwilę milczał. Twarz mu znieruchomiała, patrzył przed siebie i spokojnym głosem, z kresowym cudnym zaciąganiem, zaczął mówić po polsku: »Ojcze nasz, któryś jest w niebie«, a następnie: »Zdrowaś Maryjo, łaski pełna…«, dalej: Wierzę w Boga Ojca Wszechmogącego…« i skończył: »Matko Boska Częstochowska, królowo Polski, módl się za nami«. Ocknął się i dodał po rosyjsku: »Już idź«; powiedział jeszcze: »To jest tylko nasza tajemnica – rozumiesz«. (…) Musiała być Chrystusowi miła ta mąka, ta hostia, ten opłatek, który dźwiękiem słowa dotknął najgłębszej struny duszy, czegoś jedynego w osobowości Wańki – Jasia. Po delikatnych badaniach odkryłem potem, że Jan pochodził spod Bobrujska, z zaścianka szlacheckiego, z okolic, gdzie przecież został utworzony mój Pułk Ułanów Krechowieckich. Wańka dał mi jeszcze raz mąkę. Po Nowym Roku już go nie spotkałem. Zniknął, nikt go nie widział. Dokąd go wysiedlono – nie wiem, pewnie do wojska. Taka była historia mąki na hostię do kilku Mszy świętych i na opłatek wigilijny.”

Ksiądz Zdzisław Peszkowski, Wspomnienia jeńca z Kozielska, Długołęka 2000

Baruch Steinberg – rabin

Urodził się 17 grudnia 1897 roku w Przemyślanach. Był synem Szmaja i Hendli. Jego rodzina w momencie wybuchu I wojny światowej przeniosła się do Wiednia. Od 1918 roku należał do Polskiej Organizacji Wojskowej i brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i obronie Lwowa. Studiował orientalistykę na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W 1922 roku wstąpił do Wojska Polskiego (WP), a od 1928 roku był kapelanem w WP. Jako rabin służył w Okręgu Korpusu nr 3 w Grodnie, a następnie Okręgu Korpusu nr 1 w Warszawie. Pełnił również obowiązki rabina Okręgu Korpusu nr 3 i nr 5. W 1929 roku został rabinem I klasy (odpowiadającym randze kapitana), a w niedługim czasie rabinem II klasy (w stopniu majora). Od 1933 roku był szefem Głównego Urzędu Duszpasterskiego, trzy lata później – naczelnym rabinem WP.

Po wybuchu II wojny światowej, był szefem Duszpasterstwa Wyznań Niekatolickich dla Armii „Kraków”. Po 17 września 1939 dostał się do sowieckiej niewoli i trafił do obozu starobielskiego. 24 grudnia 1939 wraz z dziesięcioma innymi duchownymi został przewieziony do Moskwy do więzienia Butyrki. 2 marca 1940 roku ponownie trafił do Starobielska, następnie do Juchnowa, a stamtąd do Kozielska 17 lub 27 marca 1940 roku. 11 lub 12 kwietnia 1940 roku został przekazany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Figuruje na liście wysyłkowej nr 022/3 z 9 kwietnia 1940 roku pod numerem N 447-55-4910. Został zamordowany w Katyniu 13 lub 14 kwietnia 1940 roku.

O Steinbergu pisał w swoich wspomnieniach Bronisław Młynarski, ocalały jeniec Starobielska. W piątki, w czasie szabasu, Żydzi wznosili w obozie modły, którym przewodził właśnie rabin Steinberg. W 1937 roku został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, a w 2018 roku pośmiertnie Orderem Orła Białego. 5 października 2007 roku został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika WP.

„Sumienie świata woła o świadectwo prawdzie”

Inskrypcja na pomniku katyńskim w Londynie

Przez lata dokonana przez Związek Sowiecki Zbrodnia Katyńska była dla świata kwestią niewygodną. W okresie II wojny światowej obawiano się rozbicia koalicji antyniemieckiej i w imię jak najszybszego zakończenia wojny postanowiono nie podejmować żadnych działań w kwestii katyńskiej. Tak było podczas procesów norymberskich i w latach powojennych. W Waszyngtonie, Londynie, Paryżu i innych stolicach tłumiono próby podjęcia jakiejkolwiek dyskusji na temat Katynia.

Dekretem z dnia 11 listopada 1976 roku prezydent Ostrowski nadał zbiorowo Order Virtuti Militari (nr 14384) „żołnierzom polskim zgładzonym w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni, dla upamiętnienia ofiary ich życia, w imię Niepodległości Polski”. Dwa dni później uroczyście udekorował pomnik w Londynie Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari. 1 stycznia 1986 roku minister spraw wojskowych na uchodźstwie ppłk dypl. inż. Jerzy Morawicz nadał odznakę pamiątkową Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939 roku „wszystkim Polakom ofiarom zbrodni w Katyniu”.

(Uwaga materiał zawiera drastyczne zdjęcia i filmy)

Ujawnienie 13 kwietnia 1943 roku przez hitlerowskie Niemcy miejsca ukrycia pod Smoleńskiem ciał polskich oficerów zamordowanych przez NKWD na rozkaz najwyższych władz państwowych Związku Sowieckiego miało wyłącznie propagandowy charakter. Nagłośnienie Zbrodni Katyńskiej miało doprowadzić do rozłamu między aliantami zachodnimi a ZSRS. Miało również, po klęsce stalingradzkiej, unaocznić żołnierzom niemieckim, do czego prowadzi ewentualne poddanie się Sowietom. W tym celu propaganda niemiecka wykorzystała wszelkie dostępne w owym czasie metody i środki: prasę, radio, kroniki filmowe, płyty gramofonowe, wystawy, spotkania z mieszkańcami miast i w zakładach pracy itd.

Prowadzonym przez Niemców i Komisję Techniczną Polskiego Czerwonego Krzyża w Lesie Katyńskim pracom ekshumacyjnym towarzyszyły dowożone autobusami ze Smoleńska specjalnie zorganizowane w tym celu wycieczki. Przywożono m.in. polityków, naukowców, pisarzy, dziennikarzy, delegatów zakładów pracy z Belgii, Bułgarii, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Niemiec, Norwegii, Polski, Portugalii, Protektoratu Czech i Moraw, Rumunii, Słowacji, Turcji, Włoch, by mogli przedstawić światu „ogrom żydowsko-bolszewickich zbrodni”.

Szacuje się, że katyńskie doły śmierci odwiedziło ponad 30 tys. osób (głównie żołnierzy niemieckich i państw Osi z frontu wschodniego). Niemcy wręcz zachęcali do zabierania ze sobą „pamiątek” tj. guzików, odznaczeń, fragmentów mundurów, czy też przedmiotów znalezionych przy wydobytych ciałach…

Niemiecki film propagandowy Im Wald von Katyn (pol. W lesie katyńskim) został nakręcony wiosną 1943 roku przez Fritza Hipplera znanego z reżyserii skrajnie antysemickiego filmu Wieczny Żyd. Był on wyświetlany jako kronika filmowa w Niemczech i na świecie, w tym w okupowanej Polsce.

Pierwsze kadry czarno-białego filmu pokazują sielankowy naddnieprzański krajobraz, który skrywa prawdę o sowieckiej Zbrodni. Widzimy pierwsze prace ekshumacyjne prowadzone w Lesie Katyńskim: doły śmierci z zalegającymi w nich ciałami polskich żołnierzy, jeńców sowieckich wydobywających zwłoki oraz oględziny ciał – w tym gen. Smorawińskiego.

W filmie występują członkowie powołanej przez Niemcy Międzynarodowej Komisji Lekarskiej oraz Komisji Technicznej Polskiego Czerwonego Krzyża, w tym sekretarz generalny PCK Kazimierz Skarżyński. Widzimy również polskich żołnierzy sprowadzonych specjalnie w celach propagandowych do Katynia z niemieckich obozów jenieckich oraz Leona Kozłowskiego (premiera RP w latach 1934–1935). Uwieczniono także rozmowę dziennikarzy z Parfienem Kisielowem, rosyjskim chłopem, jednym ze świadków Zbrodni Katyńskiej.

Film wieńczy scena nagrana 16 kwietnia 1943 roku podczas mszy żałobnej odprawionej nad masowymi mogiłami przez ks. kanonika Stanisława Jasińskiego. Tak zapamiętał ten moment widoczny na filmie, obok kanonika, Kazimierz Skarżyński: „Ojciec Jasiński, potwornie blady i bliski zemdlenia, wdział liturgiczne szaty i odmawiając modły za zmarłych, pokropił groby wodą święconą i posypał je przywiezioną z Polski ziemią. Uklękliśmy i zmawialiśmy wraz z nim modlitwy, podczas gdy Niemcy i grupa Rosjan patrzyła na nas w milczeniu. Zaraz po spełnieniu swego obowiązku ksiądz wstał, ale natychmiast upadł zemdlony”.

UWAGA – film zawiera drastyczne sceny

„Był to człowiek o wysokiej wiedzy, kulturze i inteligencji. Tęsknił do Polski silnej, opartej na nowych podstawach ideologicznych.”

lotnik Jan Rodziewicz, jeniec Kozielska, który uniknął egzekucji, o gen. Bohaterewiczu

Urodził się 26 (27) lutego 1870 roku niedaleko Grodna. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Był synem Kazimierza i Marii z d. Kowalickich. W wieku 19 lat wstąpił do armii Cesarstwa Rosyjskiego, w 1913 roku ukończył wileńską szkołę piechoty. Podczas I wojny światowej awansował do stopnia majora. Został ranny na froncie wschodnim w listopadzie 1914 roku i do końca konfliktu zbrojnego przebywał w niemieckiej niewoli.

Po wojnie wstąpił do tworzącego się Wojska Polskiego (WP), jednak dopiero w czerwcu 1919 roku został formalnie przyjęty z posiadanym stopniem majora armii Cesarstwa Rosyjskiego. W czerwcu 1920 roku awansował do stopnia podpułkownika. Od tego czasu dowodził Nadniemeńską Brygadą Piechoty oraz Brygadą Zapasową Wojsk Litwy Środkowej. W maju 1922 roku awansowany do stopnia pułkownika WP. W latach 20. dowodził m.in. 20 Dywizją Piechoty w Słonimiu oraz 18 Dywizją Piechoty w Łomży. W lutym 1927 roku awansowany do stopnia generała brygady, a kilka miesięcy później przeniesiony w stan spoczynku. Jako osadnik wojskowy zamieszkał na stałe w powiecie grodzieńskim. Miał żonę i dwójkę dzieci. Za służbę wojskową otrzymał wiele odznaczeń, m.in. Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Złoty i Srebrny Krzyż Zasługi oraz czterokrotnie Krzyż Walecznych.

Po agresji sowieckiej na Polskę gen. Bohaterewicz został zatrzymany przez NKWD 25 września 1939 roku w miejscowości Tieszen i wywieziony do obozu jenieckiego NKWD w Putywlu. 3 listopada 1939 roku trafił do obozu w Kozielsku. 7 kwietnia 1940 roku odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Figuruje na liście wysyłkowej nr 015/2 z 5 kwietnia 1940 roku pod numerem N-411-7-1139. Został rozstrzelany prawdopodobnie 9 kwietnia 1940 roku w Katyniu.

W momencie odkrycia grobów polskich oficerów w Katyniu przez Niemców w kwietniu 1943 roku jego ciało zostało szybko zidentyfikowane. Śmierć gen. Bohaterewicza i gen. Smorawińskiego jako wysokiej rangi oficerów WP była często eksponowana przez niemiecką propagandę. 16 kwietnia 1943 roku w „Gońcu Krakowskim” przedstawiono pierwszą listę ofiar, na której widniało nazwisko generała. Dzień później gazeta na pierwszej stronie opublikowała zdjęcia ekshumowanych ciał generałów. Według relacji Ferdynanda Goetla, który wizytował Katyń w kwietniu 1943 roku, otrzymał on od prof. Gerharda Buhtza, wstążkę krzyża Virtuti Militari z płaszcza gen. Bohaterewicza. Relikt ten spłonął podczas Powstania Warszawskiego. Gen. Bohaterewicz i gen. Smorawiński zostali pochowani w osobnych trumnach i mogiłach w 1943 roku. W 1995 roku po ponownej ekshumacji przeprowadzonej przez polskich archeologów odbył się ich uroczysty pogrzeb.

Na mocy postanowienia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego z 5 października 2007 roku gen. bryg. Bronisław Bohaterewicz został pośmiertnie awansowany do stopnia generała dywizji Wojska Polskiego.

Generał brygady Mieczysław Makary Smorawiński

Urodził się 25 grudnia 1893 roku w Kaliszu. Był synem Jana i Marianny z d. Zagrodzkiej i miał siedmioro rodzeństwa. Cała rodzina mieszkała w Turku niedaleko Kalisza. Od najmłodszych lat Smorawiński działał w różnych organizacjach niepodległościowych. W 1911 roku został skazany na pół roku więzienia za działalność w młodzieżowej organizacji niepodległościowej „Zarzewie” i zesłany do Dniepru. Po powrocie udał się do Lwowa, gdzie w 1912 roku rozpoczął studia chemiczne na Politechnice Lwowskiej. Wstąpił do organizacji niepodległościowej „Polskie Drużyny Strzeleckie”, gdzie nauczył się obchodzić z bronią i przeszedł przeszkolenie wojskowe. W momencie wybuchu I wojny światowej wyjechał do Krakowa i wstąpił do tworzących się Legionów Polskich. Nie poinformował rodziny o wstąpieniu do wojska, pod osłoną nocy wydostał się z domu pozostawiając jedynie list pożegnalny. Pod koniec wojny związany był z pułkiem piechoty Polskiego Korpusu Posiłkowego, a następnie z Polską Siłą Zbrojną.

1 listopada 1918 roku jako major wstąpił do Wojska Polskiego. Dowodził 8 Pułkiem Piechoty Legionów. Walczył pod Lwowem, na Ukrainie, Litwie i Białorusi. W okresie wojny polsko-bolszewickiej dowodził 4 Pułkiem Piechoty Legionów oraz 4 Brygadą Piechoty. 1 stycznia 1928 roku został awansowany przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego na generała brygady. W wieku zaledwie 35 lat został najmłodszym generałem w Wojsku Polskim. Służył w Grodnie, gdzie był zastępcą dowódcy Okręgu Korpusu nr 3, a od 1934 roku dowódcą Okręgu Korpusu nr 2 w Lublinie.

Po niemieckiej agresji na Polskę przebywał w Kowlu, a następnie we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie rozpoczął rozmowy z Sowietami po ich wkroczeniu. 20 września 1939 roku został zatrzymany przez NKWD. Początkowo trafił do obozu NKWD w Szepetówce, a następnie do jużskiego obozu jenieckiego. Na początku listopada wraz z innymi oficerami Smorawiński trafił do Kozielska. W obozie szybko stał się autorytetem, dbającym o zachowanie przez jeńców godności oficera. 7 kwietnia 1940 roku odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Figuruje na liście wysyłkowej nr 015/2 z 5 kwietnia 1940 roku pod numerem N-411-6-1140. Zamordowany wraz z innymi generałami i jeńcami z tej listy prawdopodobnie 9 kwietnia 1940 roku w Katyniu.

W kwietniu 1943 roku jego ciało wraz z ciałem gen. Bohaterewicza zostało zidentyfikowane w Katyniu na początku prac ekshumacyjnych. Generał Smorawiński miał związane z tyłu ręce i przestrzeloną potylicę. Początkowo rodzina generała, jak większość rodzin zamordowanych jeńców, nie uwierzyła w niemieckie doniesienia, uważając je za kłamstwo. Po opublikowaniu zdjęć z ekshumacji syn Jurek rozpoznał papierośnicę ojca, która została znaleziona przy zwłokach. Niemcy zamierzali wykorzystać rodzinę Smorawińskich do akcji propagandowej zorganizowanej wokół Zbrodni w Katyniu. Żona generała, Helena wraz z dziećmi otrzymała wezwanie do niemieckiego urzędu. Mieli oni przed mikrofonem odczytać przygotowane przez Niemców teksty. Syn generała miał m.in. przeczytać, że kiedy dorośnie pomści śmierć swojego ojca, a żona, że będzie się modlić za ofiary bolszewików. Finalnie rodzina Smorawińskich odmówiła współpracy. 11 czerwca 1943 roku w katedrze w Lublinie odbyła się zorganizowana przez Niemców msza święta w intencji gen. Smorawińskiego. Miała w niej wziąć udział rodzina zamordowanego generała. W kościele zainstalowano nagłośnienie, mikrofony oraz inny sprzęt, który dawał możliwość prowadzenia relacji poza murami. Mimo kłamliwego przekazu w wydawanych przez Niemców polskojęzycznych gazetach rodzina Smorawińskich nie pojawiła się na mszy. Do Katynia został jednak przywieziony Stanisław Smorawiński, który rozpoznał ciało brata i zażądał od Niemców pochowania zidentyfikowanych generałów w osobnych trumnach.

Mimo braku współpracy z Niemcami piętno zbrodni w Katyniu odcisnęło się na życiu rodziny Smorawińskich. Przed nadciągającą Armią Czerwoną uciekli z Lublina do Krakowa. Tam po zakończeniu działań wojennych wdowa Helena Smorawińska i jej dzieci nie mogły znaleźć pracy. Na mocy postanowienia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego z 5 października 2007 roku generał brygady Mieczysław Smorawiński został pośmiertnie awansowany do stopnia generała dywizji Wojska Polskiego. Za osiągnięcia podczas I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej został odznaczony Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Niepodległości, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi oraz Orderem Narodowym Legii Honorowej.

Przygotował: KŁ

„Człowiek dużej inteligencji, niezwykłej pogodzie ducha i czysto franciszkańskiej wyrozumiałości dla ułomności człowieka. Budził ducha polskiego, wlewał moc w dusze wątpiące.”

Urodził się 19 stycznia 1880 roku w Suwałkach. Był synem Kazimierza i Karoliny z d. Michałowskich. Kiedy miał 8 lat, rodzina przeniosła się z Suwałk do Mariampola, gdzie ukończył gimnazjum, a w 1898 roku uzyskał świadectwo maturalne. W Petersburgu rozpoczął studia przyrodnicze, a także działalność polityczną, wstępując do Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1902 roku porzucił studia i przeniósł się do Krakowa, nadal współpracując z podziemnymi komórkami PPS. W Krakowie rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, które porzucił po roku na rzecz malarstwa w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Tego kierunku również nie ukończył, mimo tego, że zawsze uważał siebie za artystę. Od 1904 roku definitywnie poświęcił się działalności politycznej w PPS. W 1905 roku podczas VII Zjazdu PPS w Warszawie został wybrany do Centralnego Komitetu Wykonawczego. Kiedy w 1906 roku doszło w PPS do rozłamu, opowiedział się za Józefem Piłsudskim i PPS-Frakcją Rewolucyjną. Jako zwolennik samodzielnej walki o niepodległość, w 1908 roku wstąpił do Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego. Dowodził oddziałem w Zakopanem. W 1913 roku doszło do jego konfliktu z Piłsudskim i rok później Minkiewicz został pozbawiony wszelkich funkcji.

Po wybuchu I wojny światowej, w 1914 roku wstąpił do 3 Pułku Piechoty Legionów Polskich pod dowództwem ppłk. Józefa Hallera, gdzie dowodził 1 kompanią. Jego kariera wojskowa rozwinęła się błyskawicznie. W styczniu 1915 roku pułk został zaatakowany pod osłoną nocy przez Rosjan w rejonie Rafajłowej. Między innymi dzięki jego opanowaniu (pod nieobecność ppłk. Hallera) atak Rosjan został odparty. Ppłk Haller w uznaniu zasług Minkiewicza, awansowanego do stopnia majora, przekazał mu dowództwo nad 3 PP Legionów Polskich. Pod koniec 1915 roku Minkiewicz został awansowany do stopnia podpułkownika. W lipcu 1916 roku w bitwie pod Kostiuchnówką został ranny i dostał się na rok do niewoli rosyjskiej, z której zbiegł. W 1917 roku wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych i otrzymał awans na stopień pułkownika. W listopadzie 1918 roku kierował akcją oczyszczania Warszawy z resztek wojsk niemieckich. Od lutego 1919 roku kierował Okręgiem Wojskowym „Przemyśl”. Walczył na froncie wschodnim. Zasłużył się w walkach o Lwów. W wojnie polsko-bolszewickiej dowodził 2 Dywizją Piechoty Legionów Polskich, która walczyła z bolszewikami na terenach Białorusi. W czerwcu 1919 roku został mianowany na generała porucznika. Brał udział w bitwie warszawskiej będąc zastępcą Wojskowego Gubernatora Warszawy. W 1924 roku już jako generał dywizji otrzymał polecenie sformowania Korpusu Ochrony Pogranicza, zostając rok później pierwszym dowódcą tej formacji.

W 1929 roku zwolniony ze stanowiska na polecenie Józefa Piłsudskiego, z którym pozostawał w konflikcie. W 1934 roku przeszedł w stan spoczynku i zamieszkał wraz z żoną Marią Markowską (która zmarła w marcu 1939 roku) w otrzymanej posiadłości w Jamnie niedaleko Brześcia Litewskiego. Nie mieli dzieci. Za zasługi wojskowe odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Niepodległości i czterokrotnie Krzyżem Walecznych.

Po wybuchu II wojny światowej aresztowany przez NKWD. Według stanu z 19 listopada 1939 roku przebywał w obozie jenieckim NKWD w Juchnowie, skąd pod koniec listopada został przewieziony do Kozielska. Był tam najwyższym rangą oficerem, mimo iż w stanie spoczynku i bez munduru: „Minkiewicz wzięty ze swej działki osadniczej koło Brześcia, stąd nie był w mundurze, lecz w bardzo zniszczonym piaskowo-brunatnym ubraniu, krótkie spodnie, owijacze, cyklistówka, biedak krępował się chodzić w tym ubiorze po obozie, przeważnie siedział w bloku nr 7 i stamtąd wydawał rozkazy, jako najstarszy rangą oficer polski w obozie”. Cieszył się ogromnym autorytetem wśród jeńców. To jemu przypisuje się pozytywne oddziaływanie na nastroje jeńców, którzy w początkowym okresie niewoli często wdawali się między sobą w spory. W Kozielsku zorganizował sprawnie działającą konspiracyjną sieć oficerów łącznikowych między blokami, którzy donosili o działaniach NKWD wobec jeńców.

7 kwietnia 1940 roku został odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Figuruje na liście dyspozycyjnej nr 015/2 z 5 kwietnia 1940 roku pod numerem N-414-68-1141. Wyjechał z obozu wraz z dwoma generałami Mieczysławem Smorawińskim i Bronisławem Bohaterewiczem. Przed wyjazdem wydał jeszcze instrukcje pozostałym w obozie jeńcom. Gen. Henryk Minkiewicz został rozstrzelany przez NKWD 9 kwietnia 1940 roku. Jego brat Romuald zginął 25 sierpnia 1944 roku podczas Powstania Warszawskiego.

Na mocy postanowienia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego z 5 października 2007 roku gen. dyw. Henryk Minkiewicz został pośmiertnie awansowany do stopnia generała broni Wojska Polskiego.

Przygotował: KŁ

Urodził się 16 października 1882 roku w majątku Giedejki na Wileńszczyźnie na terenie Cesarstwa Rosyjskiego. Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Był synem Teresy z d. Bohuszewiczów oraz Edwarda Czernickiego, powstańca styczniowego. Po zdanej maturze w 1901 roku wstąpił do marynarki wojennej Cesarstwa Rosyjskiego i rozpoczął studia na Wydziale Budowy Okrętów w Morskiej Szkole Inżynieryjnej w Kronsztadzie. Po skończonej szkole do 1906 roku odbywał praktyki, a w tym samym roku został podporucznikiem w rosyjskiej marynarce wojennej. W kwietniu 1907 roku awansował do stopnia porucznika. Pracował przy budowie okrętów wojennych w Sreteńsku (Kraj Zabajkalski) oraz w Petersburgu. Był m.in. zastępcą głównego inżyniera oraz głównym inżynierem przy budowie pancerników „Sewastopol” i „Pietropawłowsk”. Do 1917 roku awansował do rangi komandora porucznika w Marynarce Wojennej Cesarstwa Rosyjskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wstąpił w 1919 roku do powstałej Polskiej Marynarki Wojennej i został zweryfikowany jako komandor porucznik. Do 1921 roku przebywał w Modlinie, gdzie pełnił funkcję komendanta portu wojennego oraz szefa służby technicznej Flotylli Wiślanej. Zasłużył się podczas wojny polsko-bolszewickiej, doprowadzając w krótkim czasie port i flotyllę rzeczną do stanu bojowego i odpierając ofensywę bolszewików. Od 1925 roku pracował w Kierownictwie Marynarki Wojennej (KMW). W 1926 roku został pierwszym szefem Administracji KMW w Warszawie oraz przewodniczącym Komisji Nadzorczej Budowy Okrętów we Francji. Uczestniczył m.in. w budowie polskich niszczycieli ORP „Burza” i „Wicher” oraz okrętów podwodnych ORP „Żbik”, „Wilk” i „Ryś” we Francji.

W 1929 roku został awansowany do stopnia komandora. Do Polski wrócił w 1932 roku, obejmując stanowisko szefa Służb KMW czyli zastępcy szefa KWM kmdr. Jerzego Świrskiego. Funkcję tę pełnił do wybuchu II wojny światowej. Był również inicjatorem budowy Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni. W marcu 1939 roku prezydent Ignacy Mościcki awansował Czernickiego do stopnia kontradmirała. Za swoje zasługi wojskowe otrzymał wiele odznaczeń, m.in.: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, szwedzki Krzyż Komandorski Orderu Miecza, Order Świętego Stanisława i Świętej Anny nadawany przez Cesarstwo Rosyjskie oraz najwyższe francuskie odznaczenie Krzyż Oficerski Orderu Legii Honorowej.

Po wybuchu II wojny światowej szefostwo KMW zostało pozbawione możliwości wpływania na działalność floty polskiej. 5 września 1939 roku kadm. Czernicki wraz częścią personelu służb i wydziałów KMW opuścił Warszawę. W Deraźne do Czernickiego dotarła informacja o sowieckiej napaści na Polskę i ewakuacji polskiego rządu do Rumunii. W związku z tym podjął decyzję o nawiązaniu kontaktu z dowództwem wkraczającej Armii Czerwonej. Zostały zainicjowane rozmowy, a polska grupa otrzymała gwarancję bezpieczeństwa pod warunkiem złożenia broni. Kontradmirał Czernicki udał się z kilkoma oficerami na rozmowy do Równego gdzie został aresztowany i wywieziony do jużskiego obozu jenieckiego. Pod koniec listopada lub na początku grudnia trafił do obozu kozielskiego.

W dniach 10-11 maja 1940 roku został przekazany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Figuruje na liście dyspozycyjnej nr 059/1 pod numerem N-593-1-4352. Został zamordowany najprawdopodobniej 11–13 maja 1940 roku. Jego zwłok w Katyniu nie zidentyfikowano.

Był żonaty z Serafiną Margoli. Po jej śmierci, w listopadzie 1956 roku na grobie na Cmentarzu Witomino w Gdyni sporządzono epitafium, które brzmiało: „Admirał Polskiej Mar. Woj. inż. Xawery Czernicki zmarł w ZSRR w 1941 r.”. Dopiero po upadku komunizmu w Polsce Gdyńska Rodzina Katyńska ufundowała epitafium: „Admirał Xawery Czernicki zamordowany w 1940 przez NKWD w Katyniu”.

W 2001 roku okrętowi wsparcia logistycznego, przemianowanemu w 2009 roku na okręt dowodzenia siłami obrony przeciwminowej, nadano nazwę „Kontradmirał Xawery Czernicki”. Na mocy postanowienia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego z 5 października 2007 roku został pośmiertnie awansowany do stopnia wiceadmirała.

Przygotował: KŁ

Federacja Rosyjska nie zdecydowała się na wskazanie i nawet symboliczne ukaranie osób odpowiedzialnych za Zbrodnię Katyńską. 21 września 2004 roku Naczelna Prokuratura Wojskowa Rosji umorzyła prowadzone śledztwo katyńskie „w związku ze śmiercią sprawców”. Ich nazwiska nie zostały oficjalnie opublikowane, a samo postanowienie o umorzeniu śledztwa, jak i wiele jego materiałów utajniono. Jednak na podstawie znanych i opublikowanych dokumentów jesteśmy w stanie część z nich nazwać z imienia i nazwiska.

5 marca 1940 roku Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwiąz¬kowej Komunistycznej Partii (bolszewików) [WKP(b)] podjęło decyzję, by sprawy 14,7 tys. osób znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz 11 tys. aresztowanych, przebywających w więzieniach „zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi” rozpatrzyć w trybie specjalnym „bez wzywania aresztowanych i bez przedstawienia zarzutów, decyzji o zakończeniu śledztwa i aktu oskarżenia”, z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary – rozstrzelania.

Rozpatrywanie spraw i podjęcie uchwały zlecono „trójce” NKWD ZSRS w składzie: pierwszy zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych NKWD ZSRS Wsiewołod Mierkułow, zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych NKWD ZSRS Bachczo (Bogdan) Kobułow i naczelnik 1. Wydziału Specjalnego NKWD ZSRS Leonid Basztakow.

Do przygotowania i wykonania Zbrodni wyznaczono co najmniej 125 funkcjonariuszy NKWD, którzy 26 października 1940 roku, tajnym rozkazem nr 001365, zostali nagrodzeni przez Ławrientija Berię „za pomyślne wykonanie zadań specjalnych” miesięcznym uposażeniem lub kwotą 800 rubli. Byli wśród nich pracownicy zarówno aparatu centralnego NWKD, jak i zarządów NKWD w obwodach smoleńskim, kalinińskim i charkowskim, gdzie odbywały się rozstrzeliwania polskich jeńców wojennych.

Wśród nagrodzonych znaleźli się m.in. zastępca naczelnika Zarządu NKWD Obwodu Smoleńskiego Fiodor Iljin (Cziżow), komendant Zarządu NKWD Obwodu Smoleńskiego Józef Gribow, komendant Zarządu NKWD Obwodu Kalinińskiego Andriej Rubanow, komendant Zarządu NKWD Obwodu Charkowskiego Timofiej Kuprij i in.

Nie dysponujemy podobną listą osób nagrodzonych za dokonanie zbrodni na więźniach Ukraińskiej i Białoruskiej SRS. Jednak na podstawie tajnego rozkazu nr 00350 „O rozładowaniu więzień NKWD zachodnich obwodów USRS i BSRS” znamy osoby bezpośrednio odpowiedzialne za realizację zbrodniczej „decyzji katyńskiej”.

W przypadku Ukraińskiej SRS byli to: szef Głównego Zarządu Więziennego NKWD ZSRS Pawieł Zujew, komisarz ludowy spraw wewnętrznych USRS Iwan Sierow, dowódca 13 Dywizji Wojsk Konwojowych NKWD pułkownik Aleksandr Zawjałow.
W przypadku Białoruskiej SRS: naczelnik oddziału Głównego Zarządu Więziennego NKWD ZSRS Aleksandr Czeczow, komisarz ludowy spraw wewnętrznych BSRS Ławrientij Canawa, dowódca 15 Brygady Wojsk Konwojowych NKWD, pułkownik P. S. Popow.
Za transport i konwój odpowiedzialni byli: zastępcy komisarza ludowego spraw wewnętrznych ZSRS Wasilij Czernyszow i Iwan Maslennikow oraz szef Głównego Zarządu Wojsk Konwojowych Władimir Szarapow.

Przygotował: MW

„Dźwięk dzwonu ma symboliczne znaczenie – zawsze głosi o czymś podniosłym, uroczystym, nasyconym ważną treścią. Dzwony dzwonią na chwałę, w obliczu tragedii, z okazji ważnych wydarzeń, są przekaźnikiem najistotniejszych dla społeczeństw informacji. Dzwony we wszystkich trzech cmentarzach znajdują się poniżej poziomu ziemi. Dzwon, który zwołuje donośnym głosem na modlitwę, bądź bije z wieży na trwogę – tu jest jakby uwięziony, pogrzebany. Głos podziemnego dzwonu jest stłumiony, ale nie sposób go całkiem zagłuszyć. Jest on przestrogą dla następnych pokoleń. ”

Autorzy koncepcji ideowo-przestrzennej cmentarzy katyńskich Zdzisław Pidek i Andrzej Sołyga od samego początku traktowali dzwon jako jeden z głównych elementów polskich cmentarzy wojennych w Katyniu, Charkowie i Miednoje.

Dzwony na zlecenie Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa zostały odlane 4 lutego 2000 roku przez założoną w 1808 roku renomowaną odlewnię dzwonów Janusza Felczyńskiego z Przemyśla. Wykonał je artysta rzeźbiarz Marian Szajda. Na ich zewnętrznej ścianie umieszczono tekst „Bogurodzicy”, a ich nazwy to – w nawiązaniu do miejsca, do którego trafiły – „Katyń”, „Miednoje” i „Charków”. Symbolika cmentarzy miała przypominać, że prawda o zbrodniach została „wykopana spod ziemi”, w związku z tym dzwony zostały chemicznie pokryte czarną patyną.

9 marca 2000 roku przed Katedrą Wojska Polskiego w Warszawie w trakcie nabożeństwa ekumenicznego odbyło się poświęcenie dzwonów. Dźwięk dzwonu „Katyń” po raz pierwszy zabrzmiał 28 lipca 2000 roku podczas ceremonii otwarcia i poświęcenia Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu. Nagrania przejmującego bicia podziemnych dzwonów katyńskich są często odtwarzane podczas uroczystości w Polsce i na świecie.

Dane techniczne dzwonu „Katyń”:

– Waga netto 702 kg, brutto
(z osprzętem – wieszak, serce, uchwyty, łożyska, normalia – 794 kg)
– Materiał – brąz ludwisarski
(78 % miedzi, 22% cyna)
– Ton G
– Wymiary – średnica w kryzie (na dole) 103 cm, wysokość 95 cm bez wieszaka.

Prowadzone w Lesie Katyńskim w latach 1994-1995 przez polskich ekspertów prace ekshumacyjne dowiodły ponad wszelką wątpliwość, że w obrębie Memoriału Katyńskiego spoczywają szczątki oficerów Wojska Polskiego zamordowanych wiosną 1940 roku na podstawie decyzji Biura Politycznego Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) z 5 marca 1940 roku.
Z dołów śmierci, oprócz ciał pomordowanych, wydobyto wiele przedmiotów należących do zamordowanych oficerów przetrzymywanych w obozie jenieckim w Kozielsku. Przedmioty te pomogły w identyfikacji ofiar, stanowiąc także dowód sowieckiego sprawstwa tej straszliwej zbrodni. Odnalezione artefakty dla najbliższych zamordowanych stanowią relikwie, których część jest z pietyzmem przechowywana w Muzeum Katyńskim w Warszawie.

Tadeusz Zbigniew Ciszewski

Syn Mirosława i Marii, ur. w 1914 roku w Pięknowiczach. Student prawa na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Rozstrzelany między 16 a 19 kwietnia 1940 roku*. W dole śmierci znaleziono jego menażkę z grawerunkiem.

Włodzimierz Józef Dobrowolski

Syn Zygmunta i Julianny, ur. w 1889 roku w Humaniu. Podpułkownik rezerwy, absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Kijowskiego, lekarz. Pomocnik gospodarczy komendanta Centrum Wyszkolenia Sanitarnego. Żonaty. Rozstrzelany między 9 a 11 kwietnia 1940 roku*. W dole śmierci znaleziono jego nieśmiertelnik.

Roman Jędraszko

Syn Wojciecha i Agnieszki, ur. w 1895 roku w Warszawie, major, szef Wydziału Materiałowo-Budżetowego w Dowództwie Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Żonaty, miał dwie córki. Rozstrzelany między 13 a 14 kwietnia 1940 roku*. W dole śmierci odnaleziono jego odznakę „Znak Pancerny”.

Antoni Stefanowski

Syn Adama i Stefanii, ur. w 1885 roku w Niesinie, pułkownik rezerwy. Absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu w Heidelbergu i Wydziału Filozofii Uniwersytetu w Lipsku. Lekarz internista, autor wielu publikacji z dziedziny medycyny. Ordynator Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie. Żonaty, miał troje dzieci. Rozstrzelany między 9 a 11 kwietnia 1940 roku*. W dole śmierci znaleziono jego Order Virtutti Militari.

Marian Adolf Wenge

Syn Brunona i Stanisławy, ur. w 1917 roku w Warszawie, ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Kawalerii i Szkołę Podchorążych Saperów. Podporucznik, instruktor 1 kompanii silnikowej Batalionu Silnikowego w Modlinie. Rozstrzelany między 4 a 7 kwietnia 1940 roku*. W dole śmierci znaleziono jego ryngraf.

* Najbardziej prawdopodobne dni rozstrzelania (nie można wykluczyć jednak dat późniejszych)
Przygotował: MW

Na początku lipca 1943 roku, podczas inspekcji oddziałów Legionu Ochotników Francuskich na froncie wschodnim, przeprowadzonej przez Ferdinanda de Brinona, delegata rządu Vichy i ambasadora w III Rzeszy, delegacja francuska odwiedziła Las Katyński. Trwająca niemal 2 minuty relacja filmowa z Katynia jest częścią kroniki filmowej nakręconej podczas pobytu Francuzów na froncie wschodnim. W skład delegacji wchodziło także dwóch dziennikarzy francuskich – Claude Jeantet i Robert Brasillach, który opublikował relację z Katynia pt. J'ai vu les fosses de Katyn (Widziałem doły Katynia) w tygodniku „Je suis partout” w lipcu 1943 roku.