Харьков

Major Adam Teofil Solski – kronikarz Katynia

Urodził się 4 stycznia 1895 roku w Milatyczach niedaleko Lwowa. Był synem Mariana i Marii z d. Wantałowicz. Miał pięcioro rodzeństwa, w tym brata Kazimierza, kapitana artylerii Wojska Polskiego. Studiował w szkole podchorążych w Bełchatowie oraz w Wyższej Szkole Oficerskiej. Podczas I wojny światowej wstąpił do Legionu Wschodniego, a następnie został przymusowo wcielony do Armii Austro-Węgier, skąd zdezerterował. W 1915 roku został ranny pod Monte Sabotino. W 1916 roku wstąpił do Legionów Polskich. Po kryzysie przysięgowym należał do Polskiego Korpusu Posiłkowego. Po zakończeniu wojny zamieszkał we Lwowie.

Podczas walk o Lwów jako podchorąży walczył w 5 Pułku Piechoty Legionów Polskich. Od połowy 1919 roku przydzielony do armii gen. Hallera. W okresie wojny polsko-bolszewickiej brał udział w wyprawie kijowskiej. W dwudziestoleciu międzywojennym służył w 9 Dywizji Piechoty, początkowo w Łukowie, a następnie w Brześciu. 1 maja 1923 roku został awansowany do stopnia kapitana WP. Dziewięć lat później awansował do stopnia majora piechoty WP. W 1938 roku został przeniesiony do 57 Pułku Piechoty do Poznania, gdzie doczekał wybuchu wojny. Za swoje zasługi wojskowe został odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych, Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari i Srebrnym Krzyżem Zasługi.

Po wybuchu II wojny światowej i napaści sowieckiej na Polskę dostał się do niewoli w Tarnogrodzie 28 września 1939 roku. Dwa dnia później dotarł do Wołoczysk, jenieckiego punktu zbornego NKWD. 5 października trafił do obozu jenieckiego NKWD w Putywlu, a 3 listopada 1939 roku został przetransportowany do obozu kozielskiego, gdzie spotkał swojego brata Kazimierza. Adam Solski w Kozielsku został komendantem jednego z bloków. Rodzina majora, żona Anna z d. Trojanowska (zwana w pamiętnikach majora Danką) i jego córka Ewa, po 1 września 1939 roku uciekły z Poznania do Lwowa. Po wkroczeniu wojsk sowieckich przedostały się do Warszawy.

Major Solski pozostawił po sobie jeden z najbardziej szczegółowych dzienników, który prowadził od dostania się do sowieckiej niewoli, aż niemal do ostatnich minut przed egzekucją w Lesie Katyńskim. Dziennik odnaleziono przy jego ciele 24 kwietnia 1943 roku podczas niemieckich ekshumacji, a po wojnie często był cytowany w Radiu Wolna Europa.

7 kwietnia 1940 roku mjr Solski został odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Jego nazwisko figuruje na liście wysyłkowej nr 015/2 z 5 kwietnia 1940 roku pod numerem N-413-41-2159. W swoim dzienniku w tym dniu zanotował: „Po rewizji, o godzinie 16.55 (nasz polski czas 14.55) opuściliśmy mury i druty obozu Kozielsk. Wsadzono nas do wozów więziennych. Takich wozów, jakich w życiu nie widziałem, [mówią], że 50% wagonów w CCCR spośród osobowych, to wozy więzienne”. Wiadomo, że major Solski opuścił obóz wraz z trzema generałami, Minkiewiczem, Smorawińskim i Bohaterewiczem, i został zamordowany 9 kwietnia 1940 roku. Ostatni wpis z 9 kwietnia brzmi: „Piąta rano. Od świtu dzień rozpoczął się szczególnie. Wyjazd karetką więzienną w celkach [straszne!]. Przywieziono [nas] gdzieś do lasu; coś w rodzaju letniska. Tu szczegółowa rewizja. Zabrano [mi] zegarek, na którym była godzina 6.30 (8.30). Pytano mnie o obrączkę, (…). Zabrano ruble, pas główny, scyzoryk (…)”. Kilka minut później mjr Solski został zamordowany strzałem w potylicę z bliskiej odległości. Brat Kazimierz został zamordowany w Katyniu około tygodnia później, najprawdopodobniej 17 kwietnia 1940 roku.

5 października 2007 roku mjr Adam Solski został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika Wojska Polskiego.

Przygotował: KŁ

Józef Baran-Bilewski – żołnierz olimpijczyk

Urodził się 4 marca 1899 roku w Racławówce niedaleko Rzeszowa. Był synem Tomasza i Zofii z d. Gubernat i miał szóstkę rodzeństwa. Jego brat, Jan był pułkownikiem dyplomowanym Wojska Polskiego i lekkoatletą, czterokrotnym mistrzem Polski. Od marca 1917 roku do końca I wojny światowej służył w Armii Austro-Węgierskiej. W 1918 roku ukończył także Szkołę Oficerów Rezerwy w Ołomuńcu. Brał udział w walkach o Lwów podczas konfliktu polsko-ukraińskiego oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. Stacjonował głównie we Lwowie. Ukończył Szkołę Podchorążych Artylerii w Poznaniu w 1921 roku. W tym samym roku awansował do stopnia porucznika Wojska Polskiego. Rok później otrzymał świadectwo dojrzałości kończąc gimnazjum w Toruniu. Ukończył wiele kursów i szkoleń, m.in. w Centralnej Wojskowej Szkole Gimnastyki i Sportów. W 1929 roku rozpoczął trzyletni kurs Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie, gdzie następnie do 1938 roku pracował jako wykładowca lekkoatletyki. Równocześnie wykładał w Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki na Wydziale Mechaniki. Łączył karierę sportową z wojskową. W 1922 i 1926 roku wygrywał mistrzostwa Polski w pchnięciu kulą, a w latach 1926–1927 i 1929 był mistrzem Polski w rzucie dyskiem. W obu tych dyscyplinach był wielokrotnym rekordzistą Polski. W 1928 roku wziął udział w Letnich Igrzyskach Olimpijskich w Amsterdamie. Był także cenionym trenerem personalnym kadry lekkoatletycznej na Olimpiadę w Los Angeles w 1932 roku, autorem wielu artykułów o tematyce sportowej i współautorem podręczników sportowych. Na początku lat 30. wydał (jako współautor) podręcznik o nauczaniu lekkoatletyki „Zasady nauczania lekkiej atletyki”, który był pierwszą publikacją tego typu w Polsce.

Wiktor Franciszek Kaliciński – anatomopatolog

Urodził się 18 sierpnia 1896 roku w Krakowie. Był synem Tadeusza i Marii z d. Buratowskiej. W czasie I wojny światowej zdał przedwczesną maturę i czynnie uczestniczył w walkach zbrojnych. W 1915 roku rozpoczął studia medyczne w Krakowie, które kontynuował z licznymi przerwami. Należał do paramilitarnych organizacji niepodległościowych – Drużyn Podhalańskich oraz Związku Strzeleckiego. Wstąpił do Legionów Polskich i wziął udział m.in. w bitwie pod Krzywopłotami, gdzie został ranny. W 1916 roku przed rozformowaniem wystąpił z Legionów i do Polskiej Organizacji Wojskowej, a w listopadzie 1918 roku do Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a w 1921 roku został oddelegowany z wojska do ukończenia studiów medycznych. W 1925 roku uzyskał stopień doktora wszechnauk lekarskich ze specjalizacją anatomii patologicznej na Uniwersytecie Warszawskim. Rozpoczął pracę w Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (CWS) w Warszawie, które było ośrodkiem szkolenia medycznego kadr WP. Zajmował tam stanowiska wykładowcy, asystenta, a później kierownika pracowni anatomopatologicznej. Pracował także w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie, gdzie pełnił obowiązki kierownika Zakładu Patologii. Zajmował się badaniami nad komórkami nowotworowymi, a w latach 30. prowadził przychodnię przeciwgruźliczą. W 1927 roku uzyskał stopień kapitana lekarza WP, a w 1934 roku majora lekarza. W 1931 roku został odznaczony Krzyżem Niepodległości, a w 1937 roku Złotym Krzyżem Zasługi.

Podporucznik Janina Antonina Lewandowska – lotniczka

„Jest tu w obozie lotniczka – dzielna kobieta, już czwarty miesiąc znosi razem z nami wszelkie trudy i niewygody niewoli, a trzyma się wzorowo”
Mjr dypl. Kazimierz Szczękowski o Janinie.

Podporucznik Janina Antonina Lewandowska – lotniczka

„Jest tu w obozie lotniczka – dzielna kobieta, już czwarty miesiąc znosi razem z nami wszelkie trudy i niewygody niewoli, a trzyma się wzorowo”
Mjr dypl. Kazimierz Szczękowski o Janinie.

Życie religijne w obozie

„Czynnikiem niezmiernie podnoszącym wielu jeńców na duchu było rozwinięte życie religijne. W Kozielsku mieliśmy szereg kapelanów wojskowych. Ponieważ wszyscy byli w mundurach, więc dopiero z biegiem czasu władze zorientowały się, że to nie byli regularni oficerowie. Ponieważ wszelkie wspólne modlitwy były surowo zakazane, nabożeństwa nabierały charakteru katakumbowego. Księża odprawiali msze święte w różnych zakamarkach starych cerkwi, lub nawet gdzieś w suterynach, a potem rozdawano komunię świętą w postaci chleba pszenicznego, pochodzącego z racji obozowych. We wszystkich też blokach był zachowany zwyczaj wieczornej modlitwy, odprawianej w postaci trzyminutowej ciszy. Gdy około godziny dziewiątej wieczorem z jakiegoś ciemnego kąta lub z chóru cerkwi, przerobionej na barak więzienny, rozbrzmiewał władczy głos: »Zarządzam trzyminutową ciszę«, zamierały wszystkie rozmowy i ustawał wszelki ruch. Każdy pozostawał na miejscu, gdzie ten głos go zastał. Spowiedź odbywano przeważnie w czasie spacerów po podwórzu obozowym. Jeżeli się więc widziało jakiegoś oficera, spacerującego pod rękę z jednym z księży, można było uważać, że przystępował on w ten sposób do sakramentu pokuty. Było sporo wypadków, że ludzie, którzy nie zaliczali się przed wojną do praktykujących katolików, odbywali teraz spowiedź z całego życia i przystępowali do komunii świętej. (…)
W dzień wigilijny 1939 roku aresztowano i wywieziono wszystkich księży, zarówno rzymskokatolickich, jak prawosławnych i protestanckich. (…)
Fakt, że właśnie okres świąt Bożego Narodzenia wybrano dla rozprawy z księżmi, miał znaczenie symboliczne i sprawił przygnębiające wrażenie na jeńcach kozielskich”.

Stanisław Swianiewicz, W cieniu Katynia, Warszawa 1990, s. 101–102.

„Godz. 19. Wilia, za godzinę jemy kolację. Obecnie granda idzie do Karola ale przez okno, bo nie puszczają. Ja już byłem. Nastrój – no – na ogół smutek, jakże ma być inaczej. Granda składa sobie nawzajem życzenia. Ja odwiedziłem już wszystkich bliższych znajomych. Od godz. 16.30 zbierają transport. – policja – żandarmi, księża, itp. w ogóle zamieszanie. Czort wie dokąd ich wywożą. Obecnie trzymają ich w kinie i naturalnie szczegółowo rewidują. Ciekawe czego oni szukają u ludzi, których trzymali już 3 miesiące i których już tyle razy obszukiwali. Jednak ci biedacy mają gorszą aniżeli my Wilię. Tak i cóż ci wszyscy moi staruszkowie, Stasia, kiedyż się zobaczymy? Zasyłam Wam moje życzenia (…) U nas wieczerza zapowiada się, no nie wiem jak to nazwać – mamy naturalnie gdzie usiąść – stół nakryty białym obrusem (obcięty siennik Zygmunta R), choinka miniaturowa, będą śledziki i ryba ze śniadania, herbata, chleb, oczywiście opłatek. Ten ostatni otrzymaliśmy zdaje się z II bloku. Granda wróciła od Karola – zaczynamy przygotowania. Niedz. Godz. 22.30 – (…) Wczorajsza Wilia minęła u nas dobrze. Nastrój nawet doskonały. Podział opłatkiem, ryba, śledzik z cebulą, herbatka, chleb. – Kolędy, pogawędka. Był i Kisiel – major – pogawędziliśmy i spaty”.

Ppor. rez. Włodzimierz Wajda, [w:] Pamiętniki znalezione w Katyniu, wyd. 2, Wrocław 1990, s. 156.

„Śledzie i ryby. Zakaz śpiewania kolęd. Dziwny nerwowy ruch i przygotowania. Transport dwudziestu kilku. Wigilia, życzenia sałatka”.

Ppor. rez. Bronisław Wajs, [w:] Pamiętniki znalezione w Katyniu, wyd. 2, Wrocław 1990, s. 180.

"W głównym pomieszczeniu – w zniszczonej cerkwi, to jest we wspomnianym „grobowcu indyjskim”, zwykle o godzinie dziewiątej słychać było rozkaz: „Rozpoczynamy trzyminutową ciszę”. Wtedy w naszym ulu nagle robiło się cicho. Można było słyszeć oddechy. Tę ciszę szanowali wszyscy – wierzący i niewierzący, katolicy i Żydzi. Wiedziałem na pewno, że w „wielkim Kozielsku” księża odprawiają Mszę świętą. (…) Msza święta odprawiała się w największej tajemnicy w jednym bloku, ze strażami na zewnątrz budynku. Kielichem była szklaneczka, pateną spodeczek. Hostia z mąki podkradzionej z kuchni. Z winem to dłuższa historia, bo kilka garści rodzynek otrzymałem za spodnie, które spodobały się bojcowi. Z tych rodzynek było wino. Jak to zrobiono, nie wiem – moim zadaniem było zdobyć rodzynki. Z mąką również nie było najłatwiej, ale miałem też związane z tym duże przeżycie. Otóż po godzinie ciszy nocnej, kiedy już nie było wolno opuszczać baraku (groziło zastrzelenie, aresztowanie), poszedłem do kuchni, która była położona pośrodku naszego skitu. Walę do drzwi. Otwiera zdumiony Wańka (tak nazywaliśmy naszego kucharza) i pyta, czy ja zwariowałem, co mnie przyniosło do kuchni. Mówię, że mój kolega jest chory, potrzebuję gorącej wody – »kipiatku« – i trochę mąki. Grzecznie się odezwał, czego zwykle nie czyniono, i powiedział: »Przyjdź za pół godziny, przygotuję coś dla twego towarzysza«. Wróciłem, a on rzeczywiście »coś« przygotował – to znaczy napełnił manierkę »kipiątkiem« i dał mi zawiniątko – bliny smażone. Ale nie dał mi mąki, więc mówię: »Daj mi mąkę« – »A po co?« – »Chcę zrobić opłatki«. Powiedziałem to po polsku, bo nie wiedziałem, jak jest po rosyjsku opłatek. Oczy mu się jakby zaświeciły, zatrzymał się przez chwilę, po czym bez słowa przyniósł mąkę. Potem wyszedł ze mną na dwór i prosił, żebyśmy usiedli na schodach. Patrzyliśmy przed siebie, był już śnieg i panowała cisza, którą tylko śnieg dać może. Zapytał po rosyjsku: »Ty Polak?« Odpowiedziałem: »A kim, myślisz, mogę być? Tylko Polakiem«. Chwilę milczał. Twarz mu znieruchomiała, patrzył przed siebie i spokojnym głosem, z kresowym cudnym zaciąganiem, zaczął mówić po polsku: »Ojcze nasz, któryś jest w niebie«, a następnie: »Zdrowaś Maryjo, łaski pełna…«, dalej: Wierzę w Boga Ojca Wszechmogącego…« i skończył: »Matko Boska Częstochowska, królowo Polski, módl się za nami«. Ocknął się i dodał po rosyjsku: »Już idź«; powiedział jeszcze: »To jest tylko nasza tajemnica – rozumiesz«. (…) Musiała być Chrystusowi miła ta mąka, ta hostia, ten opłatek, który dźwiękiem słowa dotknął najgłębszej struny duszy, czegoś jedynego w osobowości Wańki – Jasia. Po delikatnych badaniach odkryłem potem, że Jan pochodził spod Bobrujska, z zaścianka szlacheckiego, z okolic, gdzie przecież został utworzony mój Pułk Ułanów Krechowieckich. Wańka dał mi jeszcze raz mąkę. Po Nowym Roku już go nie spotkałem. Zniknął, nikt go nie widział. Dokąd go wysiedlono – nie wiem, pewnie do wojska. Taka była historia mąki na hostię do kilku Mszy świętych i na opłatek wigilijny.(…)"

Ksiądz Zdzisław Peszkowski, Wspomnienia jeńca z Kozielska, wyd. II, Długołęka 2000.

Kapelani różnych wyznań

Baruch Steinberg – rabin

Urodził się 17 grudnia 1897 roku w Przemyślanach. Był synem Szmaja i Hendli. Jego rodzina w momencie wybuchu I wojny światowej przeniosła się do Wiednia. Od 1918 roku należał do Polskiej Organizacji Wojskowej i brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i obronie Lwowa. Studiował orientalistykę na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W 1922 roku wstąpił do Wojska Polskiego (WP), a od 1928 roku był kapelanem w WP. Jako rabin służył w Okręgu Korpusu nr 3 w Grodnie, a następnie Okręgu Korpusu nr 1 w Warszawie. Pełnił również obowiązki rabina Okręgu Korpusu nr 3 i nr 5. W 1929 roku został rabinem I klasy (odpowiadającym randze kapitana), a w niedługim czasie rabinem II klasy (w stopniu majora). Od 1933 roku był szefem Głównego Urzędu Duszpasterskiego, trzy lata później – naczelnym rabinem WP.

Po wybuchu II wojny światowej, był szefem Duszpasterstwa Wyznań Niekatolickich dla Armii „Kraków”. Po 17 września 1939 dostał się do sowieckiej niewoli i trafił do obozu starobielskiego. 24 grudnia 1939 wraz z dziesięcioma innymi duchownymi został przewieziony do Moskwy do więzienia Butyrki. 2 marca 1940 roku ponownie trafił do Starobielska, następnie do Juchnowa, a stamtąd do Kozielska 17 lub 27 marca 1940 roku. 11 lub 12 kwietnia 1940 roku został przekazany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Figuruje na liście wysyłkowej nr 022/3 z 9 kwietnia 1940 roku pod numerem N 447-55-4910. Został zamordowany w Katyniu 13 lub 14 kwietnia 1940 roku.

O Steinbergu pisał w swoich wspomnieniach Bronisław Młynarski, ocalały jeniec Starobielska. W piątki, w czasie szabasu, Żydzi wznosili w obozie modły, którym przewodził właśnie rabin Steinberg. W 1937 roku został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, a w 2018 roku pośmiertnie Orderem Orła Białego. 5 października 2007 roku został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika WP.

Jan Józefat Potocki – pastor Kościoła ewangelicko-reformowanego

Jan Leon Ziółkowski - ksiądz rzymsko-katolicki

Urodził się 2 kwietnia 1889 roku w Woli Wieruszyckiej. Był synem Jana i Marii z d. Jarotek. Lata edukacji spędził głównie w Bochni. Ukończył tam gimnazjum im. Króla Kazimierza Wielkiego i zdał egzamin dojrzałości. W 1909 roku rozpoczął studia teologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. W tym samym roku wstąpił do seminarium. W czasie I wojny światowej był wikarym w Babicach oraz nauczycielem religii w tamtejszej szkole podstawowej. Mimo iż nie walczył, zgłosił się do powstałych Legionów Polskich jako kapelan wojskowy, jednak nie został wówczas przyjęty. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ponownie zgłosił się do Wojska Polskiego i wówczas – ze względu na skończone studia teologiczne – uzyskał stopień starszego kapelana wojskowego. Służył w Wilnie i brał udział w ważniejszych bitwach wojny polsko-ukraińskiej oraz wojny polsko-bolszewickiej. Zasłużył się przede wszystkim w bitwie pod Sejnami, za co w 1921 roku otrzymał Krzyż Walecznych. W 1930 roku został przeniesiony do Korpusu Ochrony Pogranicza do Brygady „Podole”. Od 1939 roku służył jako kapelan w 24 Dywizji Piechoty w Jarosławcu.

Po wybuchu II wojny światowej został zmobilizowany i otrzymał przydział do Armii „Karpaty”. Dostał się do niewoli sowieckiej 17 września 1939 roku w okolicach Trembowli. Początkowo trafił do punktu zbornego NKWD w Jarmolińcach, następnie do obozu przejściowego w Putywlu, a od 4 listopada 1939 roku przebył w obozu w Kozielsku. Za swoją działalność kapłańską w obozie, tj. odprawienie mszy świętych i udzielanie sakramentów został skazany przez władze obozowe na tydzień pobytu w karcerze. Podporucznik Bronisław Wajs zanotował w swoim pamiętniku, że trafił na 7 dni do „tiurmy”. 23 grudnia 1939 roku, kiedy duchowni zostali wywiezieni do Moskwy, Ziółkowski pozostał w obozie. Być może władze obozowe nie zorientowały się, że pozostawili w obozie duchownego, miał on bowiem na sobie mundur oficerski w stopniu majora. Ziółkowski nadal odprawiał tajne msze święte oraz dyskretnie podczas spacerów na terenie obozu spowiadał jeńców. Miał setki penitentów, szczególnie przed świętami Wielkiej Nocy w marcu 1940 roku.

7 kwietnia 1940 roku został przekazany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku i przewieziony do Katynia. Figuruje na liście wysyłkowej nr 015/2 z 5 kwietnia 1940 roku pod numerem N 413-39-1801. Został wywieziony z Kozielska w jednym transporcie z gen. Bohaterewiczem, Smorawińskim i Minkiewiczem oraz mjr. Solskim. Przypuszcza się, że został zamordowany 9 kwietnia 1940 roku. Ciało duchownego zostało zidentyfikowane 24 kwietnia 1943 roku podczas prac ekshumacyjnych prowadzonych po odkryciu przez Niemcy mogił w Lesie katyńskim. Komisja na podstawie stanu zwłok stwierdziła, iż duchowny został zamordowany ze szczególnym okrucieństwem: „Szczątki owego kapelana nosiły ślady masakry, dokonanej przez bolszewickich katów w sposób niezwykle bestialski”. 5 października 2007 roku został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika WP. Od 2009 roku trwa proces beatyfikacyjny.

Mikołaj Ilków - kapłan grekokatolicki

Urodził się 10 grudnia 1890 roku we wsi Przewoziec. Syn Mikołaja. Studia teologiczne ukończył na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w 1918 roku. Rok później został wyświęcony jako kapłan w obrządku grekokatolickim. W okresie wojny polsko-ukraińskiej opowiadał się za pokojem i współpracą. Był współzałożycielem Agrarnej Ukraińskiej Chłopskiej Partii w 1922 roku. W tym samym roku wybrano go jako posła na Sejm. W związku z działalnością polityczną został zawieszony w obowiązkach kapłana. W 1927 roku po przywróceniu praw objął parafię Niżniowie w diecezji stanisławowskiej.

W 1928 roku został mianowany kapelanem rezerwy. W tym samym roku zaczął pełnić obowiązki administratora parafii wojskowej grekokatolickiej w Łodzi i w służbie czynnej. W 1935 roku pełnił obowiązki zawodowego kapelana wojskowego. Był proboszczem w parafii Zwiastowania Najświętszej Marii Panny przy kościele garnizonowym św. Jerzego w Łodzi. Naczelny kapelan grekokatolicki Wojska Polskiego.

Po wybuchu II wojny światowej znalazł się we Lwowie. Jak większość kadry oficerskiej obrońców Lwowa trafił do obozu w Starobielsku. Wraz z pozostałymi duchownymi odesłano go do moskiewskiego więzienia NKWD. 11 kwietnia 1940 roku wraz z ppłk Szymonem Fedorońko, naczelnym kapelanem prawosławnym, trafił do obozu jenieckiego w Kozielsku. 28 kwietnia został przekazany do dyspozycji funkcjonariuszom z Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku (zgodnie z listą wysyłkową nr 052/4 z 27 kwietnia 1940 roku). Został zamordowany w Katyniu 30 kwietnia 1940 roku. Jego ciało zostało ekshumowane 18 maja 1943 roku przez Niemców, co ogłoszono w „Gońcu Krakowskim” 18 czerwca 1943 roku. W gazecie błędnie figuruje jako ppor. Mikołaj Ilnów, przy którym znaleziono „sowieckie pokwitowanie na przedmioty odebrane w obozie”). 5 października 2007 roku został pośmiertnie awansowany do stopnia podpułkownika.

Szymon Fedorońko - kapłan prawosławny

Urodził się 21 sierpnia 1893 roku we wsi Czerteż, niedaleko Sanoka. Był synem Michała i Anastazji. Miał ukraińskie korzenie i był wyznania grekokatolickiego. Od 1906 roku uczęszczał do gimnazjum w Sanoku. Rzucił szkołę i wstąpił do prawosławnego seminarium duchownego w Żytomierzu. I wojnę światową spędził w Kijowie. Do Wojska Polskiego jako kapelan wstąpił w 1922 roku. Służył jako szef duszpasterstwa prawosławnego w Okręgu Korpusu nr 10 w Przemyślu. Tę samą funkcję pełnił w Okręgu Korpusu nr 2 w Lublinie, zostając tam dziekanem w 1932 roku. Następnie służył w Warszawie w Okręgu Korpusu nr 1. W 1934 roku został starszym kapelanem, pełniąc funkcję referenta w Głównym Urzędzie Duszpasterstwa Prawosławnego Biura Wyznań Niekatolickich MSW. W 1937 roku został naczelnym kapelanem prawosławnym WP w stopniu dziekana – podpułkownika. W tym samym roku został także protoprezbiterem.

Po sowieckiej napaści na Polskę dostał się do niewoli i przebywał w obozie w Starobielsku. 24 grudnia 1939 roku trafił do Moskwy. Dopiero 11 kwietnia 1940 roku został przetransportowany do obozu w Kozielsku, w którym spędził nieco ponad 2 tygodnie. 28 kwietnia 1940 roku został odesłany do dyspozycji Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku. Jego nazwisko figuruje na liście wysyłkowej nr 052/4 z 27 kwietnia 1940 roku. Został rozstrzelany w Katyniu 30 kwietnia 1940 roku.

Szymon Fedorońko miał żonę i trzech synów. Wojnę przeżyła tylko żona Wiera. Jego wszyscy synowie zginęli w 1944 roku. Aleksander był lotnikiem służącym w dywizjonie 300 w Wielkiej Brytanii. Został zestrzelony nad Mannheim w Niemczech. Wiaczesław i Orest zginęli podczas Powstania Warszawskiego. W 2007 roku Szymon Fedorońko został pośmiertnie awansowany do stopnia pułkownika WP. W 2018 roku pośmiertnie otrzymał najwyższe odznaczenie państwowe – Order Orła Białego.

Przygotował: KŁ

Sumienie świata woła o świadectwo prawdzie
(Inskrypcja na pomniku katyńskim w Londynie)

Przez lata dokonana przez Związek Sowiecki Zbrodnia Katyńska była dla świata kwestią niewygodną. W okresie II wojny światowej obawiano się rozbicia koalicji antyniemieckiej i w imię jak najszybszego zakończenia wojny postanowiono nie podejmować żadnych działań w kwestii katyńskiej. Tak było podczas procesów norymberskich i w latach powojennych. W Waszyngtonie, Londynie, Paryżu i innych stolicach tłumiono próby podjęcia jakiejkolwiek dyskusji na temat Katynia.

Świat przypomniał sobie o Zbrodni tylko na chwilę, w okresie zimnej wojny. 18 września 1951 roku Izba Reprezentantów Kongresu Stanów Zjednoczonych powołała specjalną komisję do zbadania Zbrodni Katyńskiej, na czele której stanął kongresmen Ray John Madden. Zebrane i opublikowane dokumenty jednoznacznie wskazywały na Sowietów jako sprawców mordu.

Przez lata Związek Sowiecki kanałami dyplomatycznymi i nieoficjalnymi starał się walczyć z niewygodną dla siebie prawdą o Katyniu, a wspierały go w tym władze komunistycznej Polski. Tak było w przypadku inicjatywy budowy pomnika katyńskiego w Londynie, podjętej w latach 70. przez środowisko polskich kombatantów w Wielkiej Brytanii i przychylnych sprawie katyńskiej Brytyjczyków. Naciski ZSRS na ówczesny socjalistyczny rząd Wielkiej Brytanii sprawiały, że batalia o pomnik trwała pięć lat, w ciągu których kilkakrotnie musiano zmieniać lokalizację i koncepcję mającego powstać pomnika. Ostatecznie, pomimo licznych protestów ze strony ambasad Związku Sowieckiego i Polski, 18 września 1976 roku na cmentarzu Gunnersbury w Londynie, w obecności prezydenta RP na emigracji Stanisława Ostrowskiego, odsłonięto pierwszy w Europie pomnik katyński. W uroczystościach wzięło udział około 8 tysięcy osób. Nieobecna była oficjalna delegacja rządu brytyjskiego, który zabronił uczestnictwa w ceremonii żołnierzom w mundurach. Mimo zakazu w gali i przy orderach wziął w niej udział sir Frederick Bennett i w pełnym umundurowaniu major rezerwy John Gouriet. Pomnik, z powodu jego kształtu, określano jako „palec oskarżający” wyciągnięty ku Związkowi Sowieckiemu.

Dekretem z dnia 11 listopada 1976 roku prezydent Ostrowski nadał zbiorowo Order Virtuti Militari (nr 14384) „żołnierzom polskim zgładzonym w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni, dla upamiętnienia ofiary ich życia, w imię Niepodległości Polski”. Dwa dni później uroczyście udekorował pomnik w Londynie Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari.
1 stycznia 1986 roku minister spraw wojskowych na uchodźstwie ppłk dypl. inż. Jerzy Morawicz nadał odznakę pamiątkową Krzyż Kampanii Wrześniowej 1939 roku „wszystkim Polakom ofiarom zbrodni w Katyniu”.
Kiedy po upadku Związku Sowieckiego pojawiła się możliwość godnego upamiętnienia ofiar Zbrodni Katyńskiej, ich rodziny zdecydowały o wojskowym charakterze przyszłych cmentarzy. Przy projekcie postanowiono uwzględnić odznaczenia nadane na emigracji.
Kapituła Orderu Wojennego Virtuti Militari na prośbę Federacji Rodzin Katyńskich zgodziła się na używanie barw krzyża przez zawieszenie wstęg tego odznaczenia na trwałych miejscach upamiętnienia ofiar Zbrodni. 11 listopada 1996 roku przeniesiono znak Srebrnego Krzyża Orderu nadanego pomnikowi w Londynie w celu udekorowania mających powstać cmentarzy wojennych w Katyniu, Charkowie i Miednoje.
Po wybudowaniu Polskich Cmentarzy Wojennych stały się one ich ważnym elementem przypominającym o przelanej krwi żołnierskiej i o prawdzie o Zbrodni Katyńskiej, która nie dała się zgładzić.

Autor: MW