Katyń

Polski Cmentarz Wojenny stanowi część Zespołu Memorialnego „Katyń”, w skład którego wchodzą także rosyjskie upamiętnienia sowieckich ofiar represji. Cmentarz znajduje się w kompleksie leśnym znajdującym się między stacją kolejową Gniezdowo a wsią Katyń, 20 km na zachód od centrum Smoleńska.

Cały zespół cmentarny, wliczając polski cmentarz, stanowi filię Centralnego Państwowego Muzeum Historii Współczesnej Rosji w Moskwie, które z kolei podlega Ministerstwu Kultury Federacji Rosyjskiej.

W Lesie Katyńskim na Polskim Cmentarzu Wojennym spoczywają ciała 4415 jeńców obozu w Kozielsku zamordowanych w kwietniu–maju 1940 roku w Smoleńsku.

Budowę zespołu muzealnego zapoczątkowało wydane w roku 1996 rozporządzenie rządu Federacji Rosyjskiej „dotyczące stworzenia miejsc pamięci w miejscach spoczynku obywateli sowieckich i polskich – ofiar represji totalitarnych w Katyniu i Miednoje”.

Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu uroczyście otwarto i poświęcono 28 lipca 2000 r., w ramach obchodów 60. rocznicy Zbrodni Katyńskiej. Koordynatorem prac koncepcyjnych oraz budowy Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu była Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Autorami projektu architektonicznego cmentarza byli członkowie zespołu kierowanego przez artystów rzeźbiarzy Zdzisława Pidka i Andrzeja Sołygę. Projekt ten stał się wzorem dla wielu upamiętnień ofiar sowieckich represji.

Budowę cmentarza sfinansowano ze środków przekazanych przez polski rząd oraz Rodziny Katyńskie i Polską Fundację Katyńską, a także innych ofiarodawców.

Rosyjski cmentarz został oficjalnie otwarty w roku 2000, wraz z polskim. Na jego terenie spoczywa co najmniej 8 tys. ofiar represji – mieszkańców Smoleńszczyzny, w tym co najmniej kilkuset Polaków, głównie ofiary „operacji polskiej” NKWD z lat 1937–1938. Przez wiele lat rosyjska część cmentarza była zaniedbana – zdobił ją jedynie dziesięciometrowy prawosławny krzyż ustawiony za czerwoną bramą oraz drewniane krzyże stawiane przez rodziny pomordowanych. Jedynie umieszczony przy wejściu na teren zespołu memorialnego pawilon muzealny przypominał o sowieckich i polskich ofiarach represji politycznych w ZSRS.

20 kwietnia 2018 r. uroczyście otwarto zrekonstruowany cmentarz rosyjski. Jego centralnym punktem jest kompozycja rzeźbiarska „Egzekucja” autorstwa Andrieja Kowalczuka , jego ojca Nikołaja oraz Wadima Frołowa i Sofii Szlonkiny. Pomnik przedstawia postać rozstrzeliwanego  człowieka chwilę przed upadkiem, otoczoną betonowymi pylonami na tle ściany pamięci z wyrytymi nazwiskami ofiar sowieckich represji.

W rosyjskiej części cmentarza otwarto również pawilon muzealny z ekspozycją „Rosja i Polska. XX wiek. Karty historii” prezentującą zakłamaną, mocarstwowo-imperialną wizję relacji polsko-rosyjskich.

Miednoje

Zespół Memorialny „Miednoje”, którego częścią jest Polski Cmentarz Wojenny, znajduje się 32 km od Tweru i 2 km od wsi Miednoje, w pobliżu autostrady Moskwa-Petersburg. Stanowi on filię Centralnego Państwowego Muzeum Historii Współczesnej Rosji podległego Ministerstwu Kultury Federacji Rosyjskiej.

Rosyjska część Zespołu Memorialnego „Miednoje” poświęcona jest pamięci obywateli sowieckich – ofiar represji politycznych z lat 30.–50. XX w. Na Polskim Cmentarzu Wojennym w Miednoje spoczywa co najmniej 6295 jeńców obozu ostaszkowskiego, głównie funkcjonariusze Policji Państwowej, Policji Województwa Śląskiego, Straży Granicznej i Straży Więziennej oraz żołnierze i oficerowie żandarmerii wojskowej i Korpusu Ochrony Pogranicza, zamordowanych w więzieniu wewnętrznym NKWD w Kalininie (Twer).

Podstawę prawną funkcjonowania Zespołu Memorialnego „Miednoje” stanowi rozporządzenie rządu Federacji Rosyjskiej z 1996 r. „dotyczące stworzenia miejsc pamięci w miejscach spoczynku obywateli sowieckich i polskich – ofiar represji totalitarnych w Katyniu i Miednoje”.

Polski Cmentarz Wojenny w Miednoje uroczyście otwarto i poświęcono 2 września 2000 r. Powstał dzięki staraniom Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z funduszy rządu Rzeczypospolitej Polskiej i zbiórek społecznych prowadzonych przez rodziny i środowiska katyńskie w Polsce i na świecie.

Projekt architektoniczny, podobnie jak w przypadku cmentarzy w Katyniu i Charkowie, stworzył zespół kierowany przez artystów rzeźbiarzy Zdzisława Pidka i Andrzeja Sołygę. W Miednoje zachowano wszystkie charakterystyczne elementy cmentarzy katyńskich: bramę z pylonami, zespół ołtarzowy z „podziemnym” dzwonem pamięci, doły śmierci zaznaczone płytami, tabliczki epitafijne Ofiar. Na cmentarzu brak pionowych płyt z symbolami wyznań i religii – wśród jeńców Ostaszkowa byli wyłącznie katolicy.

Twórcą koncepcji architektonicznej rosyjskiej części cmentarza jest Nikita Szangin. Na projekt składa się „Aleja pamięci” łącząca dwa symboliczne masowe groby ofiar represji oraz znak pamięci umiejscowiony w centrum trójkątnego placu w formie nasypu z wmurowanym krzyżem z czerwonego granitu z napisem „Rodakom – ofiarom wojen i represji”autorstwa rzeźbiarza Jurija Karpienki   i architekta Aleksandra Sokołowa.

W 2005 r. na terytorium Państwowego Memorialnego Kompleksu „Miednoje” otwarto stałą ekspozycją muzealną poświęconą historii represji sowieckich w latach 1930–1950. Ekspozycja składa się z dwóch części. W pierwszej, zatytułowanej „Postanowili: rozstrzelać!”,  poprzez dokumenty archiwalne oraz przedmioty osobiste przedstawiono losy represjonowanych obywateli obwodu kalinińskiego. Drugą część ekspozycji „Trudny powrót” poświęcono procesowi rehabilitacji ofiar represji politycznych w Związku Sowieckim.

Charków

W Charkowie Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu znajduje się w parku leśnym na północnych obrzeżach miasta, w pobliżu dzielnicy Piatichatki. Na terenie VI kwartału parku leśnego, w bezimiennych dołach, grzebano Ofiary sowieckich represji mordowane w siedzibie znajdującego się w samym centrum miasta Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie.

Przez lata miejsce to było niedostępne, strzeżone przez wartowników, ogrodzone wysokim drewnianym parkanem zwieńczonym drutem kolczastym. Po II wojnie światowej zlokalizowano tam dom wypoczynkowy i dacze pracowników KGB.

Przeprowadzone w 1991 r. i w latach 1994–1996 prace ekshumacyjne potwierdziły, że w charkowskim lesie spoczywają ciała co najmniej 3820 polskich oficerów i podchorążych służby stałej i rezerwy Wojska Polskiego z obozu w Starobielsku. Ustalono również miejsca ukrycia ciał zamordowanych przez NKWD w okresie Wielkiego Terroru 1937–1938 obywateli sowieckich: Ukraińców, Rosjan, Polaków, Białorusinów, Żydów i in.

17 czerwca 2000 r., w obecności premierów Polski i Ukrainy, uroczyście otwarto pierwszy cmentarz katyński, zbudowany w miejscu ukrycia zwłok Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie powstał, podobnie jak cmentarz w Katyniu i Miednoje, według projektu Zdzisława Pidka i Andrzeja Sołygi. Projekt został dostosowany do specyfiki upamiętnienia – wspólnego polsko-ukraińskiego Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu.

Przy głównym wejściu na cmentarz umieszczono płaskorzeźby przedstawiające polskiego orła wojskowego i godło Ukrainy. Po cmentarzu poruszamy się wyłożoną kostką bazaltową tzw. Czarną drogą. Między wejściem a właściwym terenem cmentarza wyeksponowano znaki czterech religii wyznawanych przez zamordowanych.

Miejsce dołów śmierci, gdzie pierwotnie spoczywały szczątki ofiar, zaznaczono nieregularnymi kurhanami, na których umieszczono żeliwne krzyże – na mogiłach polskich rzymskokatolickie, a na ukraińskich prawosławne. Zachowano charakterystyczny dla projektu cmentarzy katyńskich zespół ołtarzowy z żeliwną ścianą z wyrytymi nazwiskami zamordowanych jeńców Starobielska wraz z dzwonem pamięci i aleje z indywidualnymi tabliczkami epitafijnymi Ofiar.

Na ukraińskiej ścianie ołtarzowej, ozdobionej prawosławnym krzyżem, upamiętniono 2746 znanych z nazwiska obywateli sowieckich – Ofiar stalinowskich represji politycznych.

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie zbudowany został ze środków państwa polskiego, głównie z funduszy rządowych przekazanych Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a także ze społecznych zebranych przez Rodziny Katyńskie i Polską Fundację Katyńską.

Po napaści Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, 23 marca 2022 r., na teren Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu spadły rosyjskie pociski kasetowe. Jeden z pocisków trafił w betonowe ogrodzenie, dwa w teren samego cmentarza. W postument jednego z krzyży wbił się korpus pocisku kasetowego, którego odłamki zniszczyły m.in. tabliczki epitafijne z nazwiskami Ofiar.

Bykownia

Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni znajduje się w 19. i 20. kwartale Leśnictwa Dnieprowskiego przy drodze wyjazdowej w kierunku miejscowości Browary, około 15 km na północny wschód od centrum miasta. Cmentarz stanowi część Narodowego Rezerwatu Memorialno-Historycznego „Bykowiańskie Mogiły”.

To tam, w latach 1937–1941, w masowych bezimiennych grobach, grzebano dziesiątki tysięcy więźniów rozstrzeliwanych przez NKWD w kijowskich więzieniach. Największą grupę zamordowanych stanowią Ukraińcy, jednak wśród ofiar są również przedstawiciele wielu grup narodowych zamieszkujących Związek Sowiecki, w tym Polacy – ofiary „operacji polskiej” NKWD.

Przeprowadzone w latach 2001–2012 ukraińsko-polskie prace archeologiczno-ekshumacyjne potwierdziły pogrzebanie w Bykowni Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Cmentarz jest miejscem spoczynku większości z co najmniej 3435 obywateli polskich z tzw. listy ukraińskiej („Lista Cwietuchina”) – więźniów wywożonych przez NKWD na rozstrzelanie w kwietniu–maju 1940 r. z więzień znajdujących się na terenach wschodnich II Rzeczypospolitej okupowanych przez Związek Sowiecki.

Przez lata prawda o tym miejscu była przez władze ZSRS fałszowana. Trzy komisje państwowe w latach 1945, 1971 i 1987 ogłosiły, że w Bykowni grzebano ofiary faszyzmu. W tym czasie mogiły były plądrowane przez szabrowników, bezczeszczono pogrzebane tam szczątki. Jedynym znakiem prawdy, znakiem pamięci, były drzewa obwiązane przez bliskich ofiar „rusznykami” (wyszywanymi ręcznikami). Dopiero w lipcu 1989 r. władze sowieckie przyznały, że spoczywają tam ofiary stalinowskich represji.

Powstanie kompleksu pamięci w Bykowni zostało zainicjowane w 1994 r. decyzją prezydenta Ukrainy Leonida Kuczmy. W tym czasie w bykowiańskim lesie pojawiły się pierwsze ukraińskie oficjalne upamiętnienia ofiar sowieckich represji. 24 czerwca 2001 r. Bykownię, w ramach oficjalnej wizyty na Ukrainie, odwiedził papież Jan Paweł II. Jednak dopiero 21 września 2012 r., w obecności prezydentów Polski i Ukrainy, uroczyście otwarto Memoriał „Bykowiańskie Mogiły” wraz z czwartym Polskim Cmentarzem Wojennym.

Polski Cmentarz Wojenny w Bykowni został zaprojektowany przez architekta Roberta Głowackiego (Air Projekt) i artystę Marka Moderau (Moderau Art). W swym założeniu autorzy odwołują się do koncepcji cmentarzy w Katyniu, Miednoje i Charkowie, jednak twórczo ją interpretują i rozwijają. Korodujący metal, rdzawej barwy, zastąpił szary, szlachetny granit. Pozostawiono charakterystyczne elementy cmentarzy katyńskich, jedynie dzwon pamięci zawieszono na niskiej dzwonnicy ozdobionej symbolami wyznań i religii. Cmentarz został zbudowany dzięki długoletnim staraniom Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa z funduszy Rzeczypospolitej Polskiej.

Autorką koncepcji architektonicznej ukraińskiej części cmentarza jest Łarysa Skoryk. Głównymi jego elementami są: „Ściana pamięci” z wyrytymi imionami i nazwiskami ofiar, „Bratnia mogiła” – nad którą wybudowano wielki kamienny kopiec z dziesięcioma krzyżami – oraz pomnik poświęcony ofiarom represji politycznych na Ukrainie, składający się z dwóch wielkich marmurowych płyt z otworami o poszarpanych brzegach, przypominających rany postrzałowe.

Na podst.:

K. Kunert, A. Siwek, Z. Walkowski, Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni (czwarty cmentarz katyński), Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2012.

Polski cmentarz wojenny Kijów-Bykownia: księga cmentarna, t. 1, red. nauk. A. K. Kunert, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2015.

Національний історико-меморіальний заповідник «Биківнянські могили», http://ua.bykivnya.org (dostęp: 6.04.2022).

Katyń. Przewodnik szlakiem Zbrodni. Kozielsk-Smoleńsk-Gniezdowo-Las Katyński, J. Rogoża, M. Wyrwa, Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Warszawa 2019.

Мемориальный комплекс «Катынь», http://memorial-katyn.ru (dostęp: 6.04.2022).

Gajowniczek, B. Gronek, B. Kayzer i in, (oprac.), Miednoje. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, t. 1, pod kier. G. Jakubowskiego, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2005.

Adamska, Katyń Miednoje 1940-2000, Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa „Przeszłość i Pamięć”, nr 3 (16) 2000, s. 4.

Мемориальный комплекс «Медное», http://www.mk-mednoe.ru (dostęp: 6.04.2022)

Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, oprac. zespół J. Ciesielski i in., Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Warszawa 2003.