Z listów kierowanych do Centrum Polsko‑Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia

w ramach projektu rekonstrukcji białoruskiej listy katyńskiej

„Na żadnych listach nie ma mojego dziadka, którego NKWD we wrześniu lub październiku 1939 roku wyprowadziło z domu i ślad po nim zaginął”. „Na internetowej liście białoruskiej zamieściliście nazwisko mojej przyrodniej siostry. Od wielu lat bezskutecznie poszukuję informacji na temat jej losów oraz losów rodziny matki”. „Działając w imieniu mojej babci, zwracam się z uprzejmą prośbą o pomoc w ustaleniu miejsca śmierci mojego pradziadka, a jej ojca…” „Uprzejmie proszę o podjęcie starań o ustalenie losu mojego Ojca…” „Zgłaszam dane mojego brata zaginionego po 17 września 1939 r.” „Przesyłam informacje o zaginionym stryju, może się przyda przy identyfikacjach list białoruskich”. „Zgłaszam dane mojego brata zaginionego po 17 września 1939 r.” „Chciałbym zgłosić do rekonstruowanej białoruskiej listy katyńskiej mojego dziadka…” „Poszukuję informacji o miejscu śmierci i spoczynku mojego Stryja. Oto zwięzła informacja…”

Grzebień z inskrypcją

wydobyty z dołów śmierci podczas ekshumacji w Kuropatach

czyta Adam Ferency

„Ciężkie chwile więzienia, Mińsk 25 kwietnia 1940 roku. Myśl o was doprowadza mnie do rozpaczy”. Po drugiej stronie: „26 kwietnia. Rozpłakałem się. Ciężki dzień”.

Konstanty Rdułtowski

Wspomnienia z mińskiego więzienia

czyta Wojciech Urbański

Więzienie w Mińsku (…) Brak powietrza wyziewy 120 osób spoconych i przeważnie chorych, ścisk nie dający choć na chwilę wypocząć, leżące na podłodze dziesiątki półnagich ciał ludzkich, wszy, które w tych warunkach gromadnie się pojawiły, i wywołane tym wszystkim zdenerwowanie i podniecenie ogólnie robiły wrażenie piekła. Nie wyobrażałem sobie, abym mógł w życiu widzieć takie dantejskie sceny, jakich byłem świadkiem w tej celi, podczas półrocznego w niej pobytu. (…) W końcu kwietnia lub na początku maja [1940 r.] zabrano Kazia, Stefana Rdułtowskich, Jana Mierzejewskiego i Mieczysława Kotarbińskiego. Na ich miejsce pakowano do cel innych. Tymczasem dotąd nie zostali odnalezieni.

Stefan Śnieżko

Prokurator Generalny Rzeczypospolitej Polskiej

czyta Magdalena Stużyńska

W dniu 5 maja 1994 r. w Kijowie zastępca szefa Służby Bezpieczeństwa Ukrainy generał Andrej Chomicz pokazał mi wykaz zawierający 3435 nazwisk. Formalnie był to dokument informujący o tym, że 25 listopada 1940 r. naczelnik I Wydziału Specjalnego NKWD Ukraińskiej SRR starszy lejtnant bezpieczeństwa Cwietuchin wysłał do Moskwy naczelnikowi I Wydziału Specjalnego NKWD ZSRR majorowi bezpieczeństwa Basztakowowi 3435 więziennych akt osobowych. Jednak ani ja, po pobieżnym zapoznaniu się z wykazem, ani – jak sądzę – generał Chomicz, nie mieliśmy wątpliwości, że jest to nowa, kolejna lista nieznanych dotychczas ofiar zbrodni katyńskiej

Wasyl Symonenko

Na cmentarzu rozstrzelanych iluzji
(tłumaczenie Adam Pomorski)

czyta Artem Manuilov

Kto by się tam doliczył tych granitów – Pełzały jak meduzy, tracąc siły. Na cmentarzysku rozstrzelanych mitów Nie ma już nawet miejsca na mogiły. Naród to dzisiaj jedna wielka rana, Drapieżna ziemia jeszcze krwią ocieka, Stryczek ze sznura czeka na tyrana I sucha gałąź na oprawcę czeka. Wstaną zaszczuci, zgładzeni o świcie, I oni sądzić będą, i napiszą Wyrok, i przeklną tych, co przy korycie, Plugawi, tłoczą się i tuczą skrycie, Apostołowie zbrodni: niech ich życie Do snu dziś drzewa hańby ukołyszą!

Władimir Gawriszczuk

Fragment zeznania z 19 maja
1989 roku

czyta Adam Ferency

W lesie gdzie obecnie znajduje się „Memoriał”, widziałem pagórki piasku, wokół których poniewierały się kości, resztki odzieży, czaszki. Często z kolegami braliśmy te czaszki i przynosiliśmy do naszej szkoły. Po lesie było porozrzucanych dużo czaszek. Zwykle szliśmy na wagary z kolegami, aby wykopywać te czaszki. Gdy zauważyliśmy, że w niektórych czaszkach są koronki, zaczęliśmy je wyciągać i sprzedawać przypadkowym ludziom za psie pieniądze. Gdy podrośliśmy, to rozkopywaliśmy te masowe pochowania wyłącznie w poszukiwaniu złotych koronek i mostków. Zazwyczaj to złoto wymienialiśmy na wzmocnione wino

Bronisław Młodziejowski

Ze sprawozdania z badań sondażowo-ekshumacyjnych w Miednoje

czyta Magdalena Stużyńska

Płaszcze te zostały przywiezione oddzielnie, bowiem stwierdzono, że zwłoki pod płaszczami były także w pełnym umundurowaniu zimowym, tj. w płaszczach sukiennych. Ujawnione ślady przeszukiwania płaszczy sugerować mogą, że dokonywano tego w miejscu kaźni, tj. w gmachu NKWD w Twerze, przy ul. Sowieckiej. Najprawdopodobniej jeńcy pozostawiali te płaszcze w celach, gdy wywlekano ich na egzekucję. Później, już po likwidacji całego transportu, usuwano z cel więziennych wszystkie pozostawione tam elementy umundurowania i inne przedmioty.

Dmitrij Tokariew

Fragment protokołu przesłuchania byłego naczelnika Zarządu NKWD Obwodu Kalinińskiego

czyta Adam Ferency

Tam technologia była wypracowana przez Wasilija Błochina, tak, i komendanta naszego Zarządu Andrieja Rubanowa. Obili oni wojłokiem drzwi wychodzące na korytarz, żeby nie było słychać strzałów w celach. Następnie wyprowadzali skazanych przez korytarz, skręcali w lewo, gdzie była czerwona świetlica. W czerwonej świetlicy sprawdzali według listy: czy zgadzają się dane personalne, czy nie ma jakiegoś błędu, tak, a następnie, gdy przekonywali się, że to ten człowiek, który ma być rozstrzelany, niezwłocznie zakładali mu kajdanki i wprowadzali do celi, gdzie dokonywano rozstrzelania. Ściany celi były również obite materiałem dźwiękochłonnym. To wszystko. 20 marca 1991 rok.

Iwan Jurasow
Komisarz obozu ostaszkowskiego

Meldunek polityczny

czyta Katarzyna Herman

„Ściśle tajne”   Nastroje większości jeńców wojennych w związku z wysyłką są ożywione, w szczególności szeregowcy policji wierzą, że są odsyłani do domów, u innych pojawia się wątpliwość, czy jadą do domów, niektórzy jeńcy wojenni z terytorium niemieckiego mówią, że nie chcą wracać do Niemiec. Podczas wychodzenia z obozu wysłani jeńcy wojenni wyrzucali pudełka od zapałek z zapiskami, w których piszą, że „podczas rewizji poszukiwano broni, rzeczy osobistych i kosztowności nie odbierano, przyjmuje się wszystkie skargi, uprzejme traktowanie, z rewizji nie można wywnioskować dokąd nas kierują”. Wysyłka przebiega w sposób zorganizowany i spokojny. (…)

Alojzy Piotr Babiński

Z zapisków odnalezionych podczas ekshumacji w Charkowie

czyta Wojciech Urbański

26 marca wtorek – W dalszym ciągu krążą wieści, że mamy wkrótce stąd wyjechać. Wydali zarządzenie przygotowania […] przed blokami. Rubel 450 zł. W dzień odwilż, nocami przymrozki. 29 marca piątek – Wiadomości oficjalne najbliższy dzień wyjazd dalej. 3 kwietnia środa – Temperatura rano 37,9 stopni wieczorem 38 [chory]. Otrzymałem dziś mleko […] mleko wygląda. Napisałem kartkę do Ryśki na Andrychów. 4 kwietnia czwartek – rano 36,6 wieczorem 36,8. Oddałem kartkę do wysłania. 5 kwietnia piątek – Ubrali mnie, żeby […] przygotować do wyjazdu i na początek na dworzec kolejowy. Jesteśmy […] 6 kwietnia sobota – Otrzymałem osobny przedział do […]. Nocą wyjechaliśmy, kierunek Charków. Leżę cały czas, by […] przód […] temperatura mniejsza.

Piotr Woropay-Hordziejewicz

List do żony z obozu w Starobielsku

czyta Wojciech Urbański

17 marca 1940 Droga Helu! U mnie nic nowego. Od czterech dni rozpoczęła się u nas wiosna. Słońce mocno przygrzewa, ciekną strumyczki. Oczekuje się wylewu Ajdara. Dzisiaj był bardzo piękny, słoneczny, palmowy dzień (Palmowa Niedziela), który przywołał z mojej pamięci tenże dzień, z przed roku, z przed dwóch lat itd. Już prawie dwa miesiące nie mam od Ciebie listów; od otrzymania telegramu minęło także trzy tygodnie. Niepokoję się czy jesteście w domu zdrowi. Ślę Tobie, Synkom, rodzicom i zaprzyjaźnionym sąsiadom – moje serdeczne, świąteczne pozdrowienia. Życzę Wam szczęścia, powodzenia, spokoju i zdrowia i wszystkiego tego czego sami pragniecie. Mocno całuję – Wasz Piotr Postscriptum: Jeśli będzie możliwość to zrób zdjęcia i prześlij mi fotografię. Kilka waszych fotografii mam – P.

Michaił Kirszyn, Komisarz obozu starobielskiego

Nadzwyczajny meldunek polityczny

czyta Katarzyna Herman

Nadzwyczajny meldunek polityczny Melduję, że 11 października 1939 roku o 17:30 podczas próby ucieczki został zabity jeniec wojenny Augustynow Józef, syn Jakuba, Polak z województwa krakowskiego. Istota sprawy: 11 października 1939 roku o 17:30 jeniec wojenny szeregowiec Augustynow przelazł przez mur kamienny wysokości półtora metra i rzucił się do ucieczki. Wartownicy z posterunku numer 6 i 7, czerwonoarmiści ze 135 pułku konwojowego towarzysze Kuźminow i Grigoriew kilkakrotnie zatrzymali go wołaniem„Stój” i wystrzałami ostrzegawczymi. Jeniec wojenny kontynuował ucieczkę; wtedy wartownik towarzysz Kuźminow przeciął uciekającemu drogę w odległości 400 metrów od posterunku i polecił jeńcowi wojennemu iść za sobą do obozu. Zamiast wykonać rozkaz wartownika, jeniec wojenny rzucił się na niego i próbował rozbroić wartownika. Wartownik towarzysz Kuźminow zgodnie z regulaminem służby wartowniczej użył broni i od razu zabił go na miejscu. Dochodzenie przeprowadzone przez oddział specjalny wykazało, że wartownik działał prawidłowo i sprawę umorzono. Komisarz obozu, komisarz batalionowy Kirszyn

Bronisław Młynarski

Ze wspomnień ocalałego jeńca Starobielska

czyta Adam Ferency

Koło godziny siódmej z rana 30 września, po długiej i ciężkiej nocy, pociąg stanął ze zgrzytem hamulców, zderzając z trzaskiem buforami wagonów. Po dłuższej dopiero chwili bojcy rozsuwają ciężkie zardzewiałe drzwi. Na dworze słonecznie i zimno. Szczękamy zębami. W świetle wyglądamy obrzydliwie – brudni, obrośnięci, wygnieceni. (…) Nasz wagon zatrzymał się prawie naprzeciw budynku stacyjnego, na którym widnieje napis „Starobielsk”. (…) Idziemy wolno, choć pędzeni ustawicznie, słabi z głodu i zmęczenia.

Piero Onifiani

Fragment wiersza "Wstyd" o Zbrodni Katyńskiej

czyta Rafał Zawierucha

Płacz łzami całego świata kiedy już wiesz o Katyniu łzami które nie znaczą twarzy ale wstrząsają wnętrzem człowieka sceny okrutne straszne, niewyobrażalne. Pochylam wzrok wiedząc, że zrobili to przecież ludzie tacy jak ja.

dr Helge Tramsen

Wspomnienia z ekshumacji w Katyniu w 1943 roku

czyta Arkadiusz Janiczek

(…) to co zobaczyłem w Katyniu było widokiem tak straszliwym, rzeczą tak przerażającą, że w najgorszych marach nocnych czegoś podobnego nie mógłbym wyśnić. Widziałem na własne oczy tysiące trupów w polskich mundurach, z premedytacją pomordowanych strzałem w tył czaszki, z rękami związanymi na plecach.

dr Hieronim Bartoszewski

Wspomnienia z ekshumacji w Katyniu w 1943 roku

czyta Piotr Fronczewski

– Jak gruba była warstwa ziemi, która przykrywała ciała pomordowanych? – Półtora metra do metra siedemdziesięciu. Widzieliśmy pomieszane zwłoki, sterczące ręce, nogi. Z jednej strony widać było tylko głowy ułożone jak zapałki w pudełku łebkami w jednym kierunku, z innej kilka warstw trupów, cały pokład... – Nie może pan mówić. – Słowa za mało znaczą.

Oświadczenie Agencji TASS w sprawie Zbrodni Katyńskiej

z 13 kwietnia 1990 roku

czyta Andrzej Chyra

Ujawnione materiały archiwalne w całokształcie pozwalają na wniosek o bezpośredniej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską Berii, Mierkułowa i ich pomocników. Strona radziecka, wyrażając głębokie ubolewanie w związku z tą tragedią katyńską, oświadcza, że jest ona jedną z ciężkich zbrodni stalinizmu. Kopie znalezionych dokumentów zostały przekazane stronie polskiej. Poszukiwanie tych materiałów trwa.

Józef Książek

Wspomnienia jego córki, prof. Małgorzaty Książek-Czermińskiej

czyta Edyta Łukaszewska

Te żałobne uroczystości, choć odbyte latem i wczesną jesienią, miały w sobie coś z Zaduszek, z obrzędu dziadów. Wielu z nas po raz pierwszy mogło odczuć nieuchwytną obecność Najbliższego Umarłego, pomyśleć o sobie ja jestem krew z Twojej krwi i kość z Twojej kości. Tu, gdzieś pod tą trawą wyrosłą teraz na obcej ziemi są moje niegdysiejsze początki. Tego się nie da do końca zrozumieć i powiedzieć. To nie było nam dane nigdy wcześniej. To mogliśmy przeżyć dopiera tam i wtedy – w Charkowie, Katyniu i Miednoje, słuchając na leśnych cmentarzach, jak Im bije dzwon.

Kazimierz Wierzyński

Fragment wiersza
„Msza żałobna w katedrze nowojorskiej"

czyta Piotr Fronczewski

Modlimy się za żołnierzy, żołnierzy Wilna i Lwowa, Pojmanych w napaści z tyłu, zdradzieckiej i judaszowej, Kiedy nie mieli już nawet okrutnych praw każdej wojny, Która pozwala zabijać, aby samemu nie zginąć, Żołnierzy w łagrach śmiertelnych, żołnierzy w bagnach zatrutych, Żołnierzy w lodach kamiennych, żołnierzy bitych i skutych, Żołnierzy naszej wolności. Modlimy się za niewinnych.

Jan Paweł II

Fragment przemówienia do Rodzin Katyńskich

czyta Jan Englert

Jesteście świadkami śmierci, która nie powinna ulec zapomnieniu. Tragiczne wydarzenia, które miały miejsce na wiosnę 1940 roku w Katyniu, Charkowie i Miednoje, są rozdziałem w martyrologium polskim, który nie może być zapomniany. Ta żywa pamięć powinna być zachowana jako przestroga dla przyszłych pokoleń. […] To wielkie żniwo śmierci […] w wymiarze narodowym przybrało kształt wolności. W wymiarze ludzkim jest przykładem odwagi i wytrwania wierności ideałom. […]

Eugeniusz Mikucki

List jego dzieci do Stalina

czyta Edyta Łukaszewska

Do Towarzysza Józefa Stalina w Moskwie Nasz dobry kochany ojcze Stalinie! Ja teraz leżę chora i jest mi bardzo tęskno za moim tatusiem, którego nie widziałam prawie dziewięć miesięcy. I sobie pomyślałam, że tylko Wy, Wielki Stalinie, możecie go zwrócić. On był inżynierem i w czasie wojny wezwali go do służby wojskowej i dostał się do niewoli. On teraz jest w Kozielsku w obwodzie smoleńskim. Nas przesiedlili do Kazachstańskiej Republiki, do rejonu Aryk-Bafykski, do kołchozu Imantaw. My tutaj nie mamy krewnych. Moja mama jest maleńka, słabieńka. Przyślijcie nam ojca, z całego serca proszę.

Ferdynand Goetel

Wspomnienia z ekshumacji w Katyniu w 1943 roku

czyta Filip Frątczak

Przed nami ciągnie się główna mogiła. Przeszywa ją wąwóz wykopany wzdłuż pokładu trupów, leżących zwartą i zlepioną masą jeden na drugim. Tu wychyla się ze ściany ręka bezwładna, ówdzie zwisają nogi. W miejscu, gdzie odkryta jest wierzchnia warstwa zwłok, jest postać związana sznurem. Ta zdaje się żyć jeszcze dramatem przedśmiertnej walki. [...] Wynoszą wskazanego przez nas trupa. Rosły, barczysty człowiek z emblematami rotmistrza. Mundur niezniszczony. Buty prześliczne, „warszawskie”. Twarz: woskowa maska. Coś kurczy się w nas i drży, gdyż profesor paru ruchami noża odłącza głowę od ciała i skalpuje ją, aby wskazać na wlot kuli w tyle głowy i wylot jej ponad czołem. A teraz nożyczki tną mundur i poszukują papierów. Są. Poklejone i nadżarte jadem, mało czytelne. Wśród nich kartka z częściowo czytelnym adresem wysyłającego: „Zielińska... powiat Grodziec... wieś...” – już nie pomnę jaka. I dalej: „Drogi mężu...” – Jeszcze kogoś? – pyta profesor. Nie, nie, wystarczy!

Józef Trepiak

Fragment pamiętnika wydobytego z dołów śmierci

czyta Jan Englert

Dzień słoneczny, bez wiatru, cieplejszy. Wysłano trzech generałów Minkiewicza, Smorawińskiego i Bohaterewicza oraz około 120 oficerów wyższych stopni. Czekamy do (…). 7 kwietnia 1940 roku

Józef Mackiewicz

Wspomnienia z ekshumacji w Katyniu w 1943 roku

czyta Filip Frątczak

Odznaki, guziki, pasy, orły, ordery. Nie są to trupy anonimowe. Tu leży armia. Można by zaryzykować określenie − kwiat armii, oficerowie bojowi, niektórzy z trzech uprzednio przewalczonych wojen. To jednak, co najbardziej nęka wyobraźnię, to indywidualność morderstwa, zwielokrotniona w tej potwornej masie.

Teofil Ryszard Rubasiński

Wspomnienia jednego z odkrywców dołów śmierci w Katyniu

czyta Andrzej Chyra

Krótko trwało i zobaczyliśmy polskie mundury. Ostrożniej grzebiemy odtąd w ziemi, żeby ciał nie uszkodzić. Widać płaszcze, od góry nie zniszczone, ale pod zwłokami przegniłe. Wykopaliśmy zwłoki dwóch ludzi w stopniu majora i kapitana. Widok makabryczny. Twarze nie do rozpoznania, z jednej głowy właściwie nic nie zostało, tylko bezkształtna masa, takie jakby przedłużenie szyi. Ręce ofiar związano na plecach: jedne sznurem, a drugie spinką metalową, z prymitywnego zrobioną drutu... Milczymy.

Józef Czapski

Wspomnienia jeńca obozu w Starobielsku

czyta Rafał Zawierucha

Od pierwszej chwili zacząłem pytać każdego przybywającego Polaka, czy nie pracował z kimkolwiek z naszych towarzyszy ze Starobielska, Kozielska i Ostaszkowa. Wciąż wierzyliśmy jeszcze, że koledzy nasi przybędą lada chwila... Ale nie tylko nikt wówczas z nich nie przybywał, lecz nawet wieści o nich, o ich losie nie mieliśmy prawie wcale poza sprzecznymi meldunkami z drugiej ręki.

Adam Solski

Ostatnie zdania  z notatnika wydobytego z dołu śmierci

czyta Arkadiusz Janiczek

Piąta rano. Od świtu dzień rozpoczął się szczególnie. Wyjazd karetką więzienną w celkach (straszne!). Przywieziono [nas] gdzieś do lasu; coś w rodzaju letniska. Tu szczegółowa rewizja. Zabrano [mi] zegarek, na którym była godzina 6.30 (8.30). Pytano mnie o obrączkę, którą (…). Zabrano ruble, pas główny, scyzoryk (…) Ostatnie zdania z notatnika wydobytego z dołu śmierci w Katyniu

Notatka Ławrientija Berii do Józefa Stalina

czyta Andrzej Chyra

dla towarzysza STALINA ZSRR uważa za niezbędne: Polecić NKWD ZSRR: 1) Sprawy znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych 14.700 osób, byłych polskich oficerów, urzędników, obszarników, policjantów, agentów wywiadu, żandarmów, osadników i dozorców więziennych, 2) jak też sprawy aresztowanych i znajdujących się w więzieniach w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi 11.000 osób, członków różnorakich kontrrewolucyjnych szpiegowskich i dywersyjnych organizacji, byłych obszarników, fabrykantów, byłych polskich oficerów, urzędników i zbiegów – rozpatrzyć w trybie specjalnym, z zastosowaniem wobec nich najwyższego wymiaru kary – rozstrzelania

Józef Mackiewicz

Wspomnienia z ekshumacji w Katyniu w 1943 roku

czyta Jan Englert

Na stację Gniezdowo przywożono naszych oficerów. Stąd tylko cztery kilometry do lasku katyńskiego. Te cztery ostatnie kilometry swego życia jechali tak samo jak my teraz, mijając te same drzewa, powiedzmy, tę oto czy tamtą brzózkę, której wygląd chciałbym sobie zapamiętać, ale która, jak to bywa, zatraca się zaraz w pamięci wśród szeregu innych brzózek i krzaków. Lasek Katyński nie jest duży. Obejmuje kilka hektarów.